پیشینه تاریخی ایرانیان در صنعت دباغی

دامداری یکی از نخستین مشاغل نزد ایرانیان به شمار می‌رود. بنابراین استفاده از محصولات دامی که با خلاقیت و متناسب با نیاز از آن بهره می‌گرفتند، موجب شد که ایرانیان در صنایع مرتبط با دام از جمله صنعت دباغی و چرم‌سازی پیشتاز شوند. چرم به دلیل قابلیت‌های ویژه نظیر دوام و استحکام آن مورد توجه بوده و از آن در ساخت وسایل و تجهیزات گوناگونی بهره می‌بردند. به علاوه به جهت موقعیت ممتاز ایران در بخش دامپروری بازار صادرات پوست و چرم در دوره‌های مختلف تاریخی رونق داشته است.

مکانی را که در آن چرم آماده‌سازی می‌شد دباغخانه می‌گفتند که در آنجا پوست تبدیل به چرم برای مصارف گوناگون می‌شد. این کارگاه‌ها اغلب در یک راسته از بازار واقع بود و در دو طبقه طراحی می‌شد که طبقه اول آن پایین‌تر از سطح زمین قرار داشت و از آن به‌عنوان محل دباغی یا انبار پوست استفاده می‌شد و طبقه دوم حجره خرید و فروش چرم بود. از چرم در تولید وسایل و ابزار متعددی استفاده می‌کردند. تجهیزات نظامی نظیر پوشاک جنگی، پای افزارها، زین و یراق‌آلات مرکب، سپر و کمربند، ظروف نگهداری آب، طومارها، جلدهای نفیس، روکش صندلی‌ها، جعبه‌های مختلف، کفش‌های سنتی، وسایل کشاورزی و ادوات موسیقی همه از جمله مواردی بودند که به‌وسیله چرم تهیه می‌شدند.

در ابتدا از پوست به‌صورت طبیعی استفاده می‌شد اما پس از آنکه متوجه فسادپذیری آن شدند، تلاش کردند تغییراتی را به منظور جلوگیری از فساد در آن ایجاد کنند. به این ترتیب پس از ذبح حیوانات و جدا کردن پوست آنان در چند مرحله پوست را آماده‌سازی می‌کنند. این مراحل عبارتند از: شست‌وشوی پوست‌ها، نگهداری آنها در محلول آرد جو یا آهک برای حل شدن موها به مدت چهار تا شش روز، لش‌زنی که شامل جداسازی ضایعات گوشتی و چربی و دیگر چیزهای چسبیده به پوست است، خواباندن در فضله که موجب از بین رفتن پروتئین موجود در پوست و نرم شدن آن می‌شود، نمک زنی برای جلوگیری از فساد پوست، مرحله بعدی دباغی پوست است که مهم‌ترین مرحله تهیه چرم به حساب می‌آید، تا این مرحله تمامی عملیاتی که روی پوست انجام شده صرفا نوعی آماده‌سازی بوده اما پوست تا این مرحله همچنان حالت طبیعی و فسادپذیر خود را حفظ کرده و تغییر اساسی در آن صورت نگرفته است.

زمانی که پوست دباغی می‌شود، مواد شیمیایی مناسب با مولکول سازنده پوست، در آن نفوذ، جذب و ترکیب می‌شود به‌گونه‌ای که پیوند ایجاد شده بین این مواد با پوست، خواص جدیدی به آن می‌بخشد. این تغییرات در نهایت سبب محدود شدن جذب آب، جلوگیری از تورم و مقاومت در برابر موجودات ذره‌بینی و مواد شیمیایی می‌شود. فرآیند این مرحله به این صورت است که پوست‌ها را برای مدت دو دوره ۱۰ روزه در گودالی به عمق ۲ متر قرار داده، روی آن محلولی از آب و مازو می‌ریزند و لگدمال می‌کنند تا مازو به خورد پوست برود. سپس آنها را در آفتاب خشک کرده و دوباره به مدت ۴۸ ساعت در آب‌نمک می‌خوابانند تا از فاسد شدن آن جلوگیری شود. پس از انجام این مرحله پوست از حالت طبیعی خود خارج شده و به محصولی نیمه‌تکمیل و کارشده مبدل می‌شود. در مرحله بعد طرف لش (طرف داخلی) چرم را با سنگ‌پا و طرف رخ آن را با سنگ صاف معمولی می‌مالند تا بلورهای نمک از آن خارج شود و موجب خشکی و ترکیدگی پوست نگردد و بار دیگر در آفتاب پهن می‌کنند تا کاملا خشک شود. پس از آن پیه آب شده را به چرم می‌مالند تا نرم شود. یک ساعت تا چند روز پس از پیه‌کاری چرم را شست‌وشو می‌دهند.

بعد از پاک کردن پیه‌های اضافی، چرم را برای رنگ‌زنی می‌فرستند. رنگ زن‌ها پس از خشک شدن چرم مقداری رنگ را با آب مخلوط کرده و روی چرم می‌مالند. اگرچه امروزه رنگ‌های مختلفی وارد بازار شده است، رنگرزها رنگ نارنجی را همچنان ترجیح می‌دهند چرا که اصالت چرم را حفظ می‌کند به علاوه اغلب از رنگ‌های گیاهی برای رنگ‌زدن چرم استفاده می‌شود. بعد از انجام عملیات رنگ زدن، چرم را آویزان می‌کنند تا خشک شود و در مرحله پایانی برای براق شدن چرم روی آن را با سنگ یشم که سنگی سبز رنگ و صاف است، می‌سایند. در کنار این امر به دلیل دیرپا بودن این شغل باورهایی عامیانه نیز پیرامون آن شکل گرفته است، به‌طور مثال با آنکه آب دباغی بسیار بدبو و آلوده است، عده‌ای آن را رفع‌کننده مشکلات و بلایا می‌دانستند. درگذشته انجام تمامی این مراحل حدود سه ماه به طول می‌انجامید ولی امروزه با ماشینی شدن بخشی از این فرآیند، زمانی به مراتب کمتر صرف می‌شود.

منابع:

- پارسا نکیسا، «چرم همدان از فرهنگ تا صنعت»، فرهنگ مردم، شماره ۲۶، ۱۳۸۷.

- محمد سلیمان بیگی، فاطمه رستمی و زینب عبدی، «مقایسه روش ایلامیان در آماده‌سازی و دباغی سنتی مشکه کونه و هیزه بار روش دباغی صنعت چرم»، فرهنگ ایلام، شماره ۲۸ و ۲۹، ۱۳۸۹.

- سیدرحمان حسنی، نگاهی به تجارت پوست میان ایران و روس در عصر قاجار، گنجینه اسناد، شماره ۷۳، ۱۳۸۸.