زادروز مرد توفانی

سیدحسن تقی‌زاده از چهره‌های شاخص انقلاب مشروطه در پنجم مهرماه سال ۱۲۵۷ هجری شمسی در خانواده‌ای روحانی در تبریز به دنیا آمد. او در ایام کودکی پدرش را از دست داد. سید حسن علوم عقلی و سیاسی و نجوم و ریاضیات را در مدرسه مموریال (مدرسه آمریکایی‌ها در تبریز) آموخت. اصول فقه را نزد میرزا محمود اصولی و حاج میرزاحسن فراگرفت. علوم جدید و زبان فرانسوی را دور از چشم پدر همراه با رفیقش میرزا محمدعلی‌خان تربیت، نزد میرزا نصرالله خان سیف‌الاطباء (پسر میرزا عبدالعلی سیف‌الاطباء) به مدت پنج سال (۱۲۷۸-۱۲۷۳) آموخت.

سپس به اتفاق میرزا محمد علی خان تربیت کتاب‌فروشی کوچکی در تبریز باز کرد. این کتاب‌فروشی محل تجمع روشنفکران تبریز شد. تقی‌زاده از طریق مطالعه کتاب‌های طالبوف و ملکم خان و نیز روزنامه‌های عربی و فارسی چاپ قاهره و استانبول با تحولات سیاسی جهان آشنایی یافت. به همراه چند تن از دوستانش دوهفته‌نامه «گنجینه فنون» را منتشر کرد، که پس از یک سال و نیم انتشار، و ظاهرا بر اثر سفر تقی‌زاده و تربیت به خارجه و شیوع وبا در ایران، تعطیل شد. تقی‌زاده سپس به قفقاز و قاهره و بیروت و دمشق سفر کرد. رهاورد این سفرهای دور و دراز، توشه‌ای گرانسنگ از تجربه و آگاهی سیاسی بود. تقی زاده در نخستین انتخابات مجلس مشروطه به وکالت صنف بازرگانان تبریز برگزیده شد. نطق‌های پر حرارت تقی‌زاده در مجلس سبب شهرت او شد. تقی‌زاده در تدوین قانون اساسی مشروطه نقشی موثر داشت. او پس از شکست مشروطه (دوران استبداد صغیر) به اروپا رفت و مجله کاوه را در برلین بنیان گذاشت. در ایام جنگ جهانی اول نیز نقش سیاسی‌اش را ادامه داد.

در آبان ۱۳۰۴، نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی، ماده واحده «انقراض دودمان قاجار و خلع احمدشاه» را مورد بحث و رای‌گیری قرار دادند و تنها ۴ نماینده (حسن تقی‌زاده، محمد مصدق، حسین علاء و یحیی دولت‌آبادی) در مخالفت علنی با انقراض قاجاریه در مجلس نطق کردند. تقی‌زاده در کنار مخالفان پرنفوذ رضاشاه، نامزد وکالت مجلس ششم شد، و از حوزه انتخابیه تهران وارد مجلس شد. پیش از افتتاح مجلس، توسط هیات وزرا به‌عنوان مسوول غرفه ایران در نمایشگاه فیلادلفیا (که به مناسبت یکصد و پنجاهمین سال استقلال آمریکا تشکیل شده بود) تعیین شد و به آمریکا رفت. در نوروز ۱۳۰۶ به تهران بازگشت و در جلسات مجلس ششم حضور یافت. اما پس از پایان دوره مجلس ششم در مرداد ۱۳۰۷ رضاشاه تصمیم گرفت مجلس را کاملاً مطیع خود کند؛ بنابراین از انتخاب افرادی مانند مدرس، مصدق و تقی‌زاده جلوگیری کرد. در ۱۳۰۸ با سمت وزیرمختاری به لندن رفت و در فروردین ۱۳۰۹ با عنوان وزیر طرق و شوارع (راه) به کابینه مخبرالسلطنه هدایت راه یافت.

در مرداد همان سال به وزارت مالیه، در عین کفالت وزارت طرق و شوارع، منصوب شد. در ۱۳۱۳ با سمت وزیرمختاری به فرانسه رفت. در پی جنگ جهانی دوم، سقوط رضاشاه، اشغال ایران، تغییر فضای سیاسی کشور، تشکیل کابینه محمدعلی فروغی و بر سر کار آمدن دوستان تقی‌زاده، دوباره به دنیای سیاست بازگشت. در ۵ آبان ۱۳۲۰ به سمت سفارت ایران در لندن منصوب شد. در مقام رئیس هیات ایرانی در سازمان ملل، دعاوی ایران را علیه تجاوز و اشغال روسیه شوروی در شورای امنیت طرح و از آن دفاع کرد. در ۱۳۲۳ به مقام سفارت کبرا ارتقا یافت. در ۱۳۲۶ به‌عنوان نماینده مردم تبریز در مجلس پانزدهم انتخاب شد؛ این سمت را پذیرفت و پس از حدود ۱۴ سال به ایران بازگشت. در ۱۳۲۸ در نخستین انتخابات مجلس سنا، به‌عنوان یکی از سناتورهای تهران انتخاب شد. بار دوم سناتور تبریز شد و تا ۱۳۴۶ که به سبب کهولت از کارها کناره گرفت، سناتور بود. این چهره شاخص سیاسی در دوران معاصر سرانجام در سال ۱۳۴۸ درگذشت.