مطبوعات آموزشی در ایران

محمد دشتی: انتشار مطبوعات آموزشی در ایران، پیامد تلاش‌هایی است که به منظور پر کردن خلأ کمبودهای آموزشی کودکان صورت گرفت. اولین قدم در احداث مدارس نوین را رشدیه در تبریز برداشت و مدرسه‌ای را به نام خود (رشدیه) در آن شهر تاسیس کرد. این مدرسه به دلیل مخالفت‌هایی که با تاسیس آن صورت گرفت تعطیل شد و میرزا حسن رشدیه در زمان امین‌الدوله (۱۳۱۵) مدرسه خود را در تهران دایر کرد.

پس از مرگ امین‌الدوله و اختلاف رشدیه با پسر او، به ناچار مدرسه رشدیه را به معین‌الملک واگذار و در سال ۱۳۲۲ مدرسه دیگری به نام مکتب تاسیس کرد و در همان زمان روزنامه مکتب را بنیان گذاشت. پیامد تاسیس مدارس جدید که شیوه‌های نوین آموزشی آن برگرفته از الگوهای دیگر کشورها بود، دیدگاه‌های نوین درخصوص مسائل آموزشی و تربیتی دانش‌آموزان بود و خود منجر به انتشار مطبوعات جدید آموزشی شد.

مجله تعلیم و تربیت

این مجله به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نشریات آموزشی در سال ۱۳۰۰ ه.ش توسط وزارت فرهنگ منتشر شد و انتشار آن تا سال ۱۳۰۶ ادامه داشت. این مجله بعد از یک دوره تعطیل ۶ ساله، مجددا در سال ۱۳۱۳ ه.ش توسط همان وزارتخانه منتشر شد. چهارسال بعد (۱۳۱۷) نام مجله از سوی فرهنگستان از تعلیم و تربیت به «آموزش و پرورش» تغییر یافت و تا سال ۱۳۴۸ ه.ش با همین نام منتشر شد. و در سال ۱۳۴۸ همزمان با انتشار مجلات پیک (که انتشار آنها از سال ۱۳۴۳ آغاز شده بود) به نام ماهنامه آموزش و پرورش به انتشار خود ادامه داد و تا سال ۱۳۵۶ با محتوای آموزشی برای بزرگسالان، مربیان تربیتی و معلمان منتشر شد و محور اصلی آن هم مطالبی درخصوص مسائل آموزشی و پرورشی و موضوعات تربیتی و فرهنگی بود.

مجله‌های وارداتی

در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم فعالیت‌های جدیدتری در زمینه پر کردن خلأ کمبودهای آموزشی و تربیتی کودکان انجام گرفت و پای کتاب‌ها و مجله‌های خاص کودکان به ایران گشوده شد.

نشریه‌های روسی

از جمله نشریات ادواری وارداتی کودک می‌توان به یکسری نشریه‌های روسی اشاره کرد که در سال‌های ۲۳-۱۳۱۷ توسط انجمن فرهنگ ایران و شوروی وارد ایران می‌شدند. این نشریه‌های ادواری کتابچه‌هایی در قطع‌های ۵/ ۹×۶ - ۹۵/ ۷- ۵/ ۷×۵- ۵/ ۷×۶ و به زبان روسی بودند که در چهاررنگ و در ۸ صفجه در مسکو به چاپ می‌رسیدند.تیراژ آنها در ایران از ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار و حتی گاه به یک میلیون نسخه هم می‌رسید. محتوای آنها را هم داستان‌های کوتاه و گاه مطالب علمی و آموزشی تشکیل می‌دادند. تم اصلی مطالب هم آموزش‌های ایدئولوژی چپ بود. این نشریات بعد‌ها برای انتشار مجله «بازی کودکان» الگو قرار گرفتند.

گاهنامه‌های کودکان

در سال ۱۳۱۷ به تصویب شورای عالی فرهنگ، سه دفتر با عنوان ثابت «خواندنی‌های کودکان، افسانه‌ها است» منتشر می‌شد. کار ترجمه و گردآوری مطالب هر سه دفتر، توسط علی‌نقی وزیری صورت گرفته بود و دفتر‌ها شامل نمایشنامه، داستان‌های انسان پنداری، افسانه، داستان‌های ترجمه، اشعار و مثل‌های فولکلور ایرانی بودند. تصاویر این دفترها از منابع خارجی برداشت شده بود و تعداد صفحه‌های آنها بین ۸۰ تا ۱۰۰ بود. در انتهای هر دفتر هم کلمه‌های نامانوس فولکلوریک و معانی آنها آمده بود. دفتر اول خواندنی‌های کودکان، در اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۷ با قیمت تک شماره ۷ ریال در چاپخانه تابان تهران به چاپ رسید. این سه دفتر به‌صورت گاهنامه منتشر شده‌اند و طلایه اولین مجله‌های کودکان در ایران بودند.

نونهالان

در سال‌های ۲۰-۱۳۱۰ «خانه پیروزی» وابسته به انجمن ایران و انگلیس، مجله‌ای را به نام شیپور منتشر ‌کرد. این مجله دارای ضمیمه‌ای به نام «نونهالان» بود که برای مقاطع سنی ۸ تا ۱۴ سال، زیر نظر عبدالله فریار منتشر می‌شد. این مجله در قطع ۳۰×۴۶ در ۸ صفحه، ابتدا دو شماره در هفته و بعد هر ۱۵ روز یک بار منتشر می‌شد. بیشتر مطالب مجله نونهالان را داستان تشکیل می‌داد و کاریکاتورهای مسلسلی داشت که بیشتر آنها به همراه کلیشه خود از انگلستان وارد می‌شدند. روی جلد مجله معمولا به شرح زندگی و تصویر یکی از رجال (به خصوص رجال انگلیسی) اختصاص داشت. گردانندگان مجله نونهالان به منظور جلب خوانندگان بیشتر، از شگردهای خاصی استفاده می‌کردند مثلا نقاشی‌هایی را به‌صورت عکس برگردان با مضمون‌هایی در تمجید از نیروهای نظامی انگلستان و متحدان آن منتشر و به‌صورت رایگان در اختیار کودکان قرار می‌دادند. انتشار مجله نونهالان در مدت یک سال ادامه داشت و تیراژ آن به ۱۵ هزار نسخه هم رسید. بیشتر نسخه‌های مجله در آبادان به فروش می‌رفت. این مجله، اولین مجله تاریخ مجله‌های کودکان ایران است که شعر کودک (شعری از عباس یمینی شریف) را به چاپ رساند.

خردسالان

در مهر ماه ۱۳۲۱ «عباس شاهنده» مجله «خردسالان» را برای کودکان منتشر کرد. تنها شماره این مجله به‌صورت هفتگی و در تهران منتشر شد.

شنگول کودکان

در تیر ماه ۱۳۲۲ «جواد امیر احمدیان» روزنامه هفتگی «شنگول» را منتشر کرد. شنگول نشریه‌ای فکاهی و برای بزرگسالان بود که در شهریور ماه همان سال توقیف شد. سه هفته بعد، شنگول به‌صورت نشریه کودکان منتشر شد. لیکن چند شماره بیشتر دوام نیاورد و دوباره به‌صورت مجله بزرگسالان به انتشار خود ادامه داد.

فریاد دانش‌آموز

در دی ماه ۱۳۲۴ نیز «عادل خلعتبری» روزنامه «فریاد دانش‌آموز» را برای گروه‌های سنی جوانان و نوجوانان منتشر کرد. مطالب این مجله بیشتر پیرامون مسائل دانش‌آموزان بود.

- بخشی از یک مقاله