اثرگذاری‌های دارالفنون نمایی از داروخانه نظامی - نخستین داروخانه تهران

سیدمحمد حسین منظورالاجداد، مریم ثقفی

با تاسیس دارالفنون، علوم مدرن از جمله داروسازی در ایران رواج یافت. در صورتی که قبل از آن، برای آموختن طب و دواسازی، هر فرد نزد یکی از استادان شاگردی می‌کرد و پس از فراگیری رموز کار، به‌طور مستقل مشغول کار می‌شد. طب و داروسازی نوین نیاز به داروهای شیمیایی داشت، به همین دلیل داروخانه‌های جدیدی در نقاط مختلف برپا شد، اما عدم نظارت بر کار این داروخانه‌ها موجب شد که هرکس اقدام به تاسیس داروخانه کند. نخستین گام اصولی برای عرضه دارو و کنترل داروخانه‌های نوین، نظام‌نامه‌ای بود که از سوی وزارت معارف در سال ۱۲۹۸ش، وضع شد که به موجب آن صاحبان دواخانه‌ها مجبور بودند یا دارای تصدیق‌نامه داروسازی باشند یا در صورت دارا بودن پنج سال سابقه کار، در امتحان داروسازی شرکت کرده و جواز تاسیس دواخانه کسب کنند. در سال ۱۳۰۹ش، کمیسیون معارف مجلس شورای ملی، قانون جدیدی وضع نمود که بر اساس مفاد آن، دوافروشان مجبور بودند برای کسب جواز، دوره داروسازی را در مدارس عالی طی نمایند، اما به داروسازان غیر مجازی که پنج سال سابقه داشتند، اجازه داده شد که تا مهر ۱۳۱۱ در جلسه امتحانی که فقط در تهران تشکیل می‌شد، شرکت نموده و جواز لازم را اخذ نمایند.

هیات ممتحنه این امتحان‌ها، مرکب از سه داروساز و دو نفر پزشک بود و مواد امتحانی شامل شیمی عمومی، شیمی آلی، فیزیک عمومی، گیاه‌شناسی، حیوان‌شناسی، فارماکولوژی، حفظ‌الصحه و نسخه‌پیچی بود.

برخی از مفاد نظام‌نامه داروسازی به شرح ذیل بوده است:

۱. از این تاریخ در کلیه مملکت ایران هر نقطه که فعلا دواخانه است (مقصود از دواخانه محلی است که بیشتر، ادویه فرنگی به فروش می‌رسد) صاحب آن دواخانه باید موافق مقررات موضوعه وزارت معارف اجازه رسمی داشته باشد یا دارای تصدیق‌نامه خارجه باشد که وزارت، امضا نموده و اجازه دوافروشی داده باشد.

۲. در آتیه هرکس بخواهد دواخانه باز کند، باید دارای تصدیق‌نامه دواسازی داخله یا خارجه باشد.

۳. هر دواساز مسوول نباید کمتر از ۲۱ سال داشته باشد.

۴. صاحب دواخانه مجبور است اسم خود را در تابلوی دواخانه قید کند.

۵. در صورتی که صاحب دواخانه بخواهد دواخانه خود را به دیگری بفروشد، باید به اطلاع وزارت معارف رسانیده، در صورتی که آن دیگری جامع شرایط فوق باشد، اجازه داده خواهد شد.

۶. کلیه دواسازان مکلفند، چنانچه نسخه رمزی در دواخانه مشاهده نمایند، نسخه مزبور را ضبط کرده، به اداره کل معارف بفرستند.

۷. عموم دواسازان مکلفند، هر دوایی می‌فروشند، روی آن ورقه مخصوص دواخانه (اتیکت) الصاق نمایند، چنانچه دوا، خوراکی است ورقه سفید و اگر برای استعمال خارجی است ورقه قرمز (علامت استعمال خارجی) الصاق نمایند.

۸. عموم دواسازان مکلفند کلیه اثاثیه خود را به‌طور تمیز نگاه داشته، به‌خصوص مواظبت تام در شیشه و ترازو و هاون بنمایند و نیز دواهایی که می‌فروشند، باید فاسد و معیوب نبوده و مطابق با کتاب دواسازی باشد.

۹. دواها و ترتیب ادویه فرنگی باید از روی دستور دواسازی (کدکس فرانسه) باشد فقط نسخه‌های اطبای انگلیسی که مقدار آن در بعضی از موارد مختلف با کدکس فرانسه است مستثنی می‌باشد.

۱۰. عطارها و عمده‌فروشان دواهای فرنگی، به‌خصوص سمیات را به اوزان طبیه، حق فروش ندارند، لیکن ممکن است ادویه سمی صنعتی را به دوافروشان و اشخاص معین مطمئن از قبیل، معلمین مشهور و عکاس‌ها و حکاک‌ها و آینه‌سازان به فروش برسانند، استریکنین و سم الفار (مرگ موش) را جهت کشتن حیوانات موذیه به نسخه طبیب و با اجازه نظمیه یا مجلس حفظ الصحه می‌توان خرید و فروش کرد. در این صورت دواساز مکلف است نسخه یا اجازه نامه را ضبط کند.

۱۱. هریک از دواسازها مجبورند، ادویه سمیه خود را در دولابچه مخصوص حفظ کرده، درب آن همیشه مقفل باشد و روی آن نوشته شود «سم است».

۱۲. در صورتی که اشتباه یا سهوی از دواخانه دیده شود، مسوول آن، مدیر دواخانه یا عامل او خواهد بود.

۱۳. هر نسخه که به عقیده دواساز ماده سمیه یا مواد دیگر آن بیش از مقدار شربت معموله نوشته شده، باید در پاکت گذارده، نزد طبیبی که آن نسخه را داده عودت دهند. (فقط دواسازان دارای تصدیق‌نامه می‌توانند، حد وسط آن دوا را بدهند).

۱۴. اگر دواسازی دوای عوضی بدهد و سبب هلاکت مریض شود، مجازات آن مطابق رای هیات حاکمه خواهد بود و نیز اگر شخص مریض وفات نکند، ولی مرضش شدت نماید یا آنکه از استعمال دوای دواساز، مرض دیگری عارض شود، تعیین جزا و سیاست دواساز بسته به عقیده و رای هیات حاکمه خواهد بود.

۱۵. هیچ دواسازی حق طبابت ندارد. در صورت تخلف جزای او به عهده و رای هیات حاکمه است.

۱۶. بعدها هیچ طبیبی، حق دوافروشی ندارد، اعم از اینکه در خانه یا در خارج، دواخانه داشته باشد. اطبایی هم که فعلا در خانه خود دوا می‌فروشند، بعدها مجاز نخواهند بود.

۱۷. هرگاه به واسطه عدم نظافت اسباب‌های دواخانه (ترازو، هاون، شیشه و غیره)، مریض مسموم شود، مجازات دواساز به رأی و تصویب هیات حاکمه خواهد بود.

۱۸. مخالفت با مواد فوق عمدا یا سهوا مستلزم مجازات‌های ذیل است:

ضبط دواهای تقلبی - از دو تومان تا دویست تومان جریمه نقدی- بستن دواخانه از دو روز تا ده روز - بستن دواخانه الی مدت دو سال و سلب حق دواسازی - سلب حق دواسازی مادام العمر.

۱۹. هر شش ماه یک مرتبه از طرف وزارت معارف، دواخانه‌ها تفتیش می‌شود و به‌طور فوق‌العاده نیز گاه‌گاه تفتیش به عمل خواهد آمد.

بدین ترتیب اجازه تاسیس داروخانه منوط به اخذ مدرک این رشته یا شرکت در آزمون داروسازی شد و به سایر کسانی که سابقه فعالیت در دواخانه داشتند، ولی فاقد این دو مدرک بودند، جوازی اعطا نمی‌شد.

در زمینه کسب جواز داروسازی و تقاضای شرکت در جلسه امتحان و صدور اجازه داروسازی، اسناد بسیاری موجود است که نمونه‌هایی از این اسناد در این مقاله ذکر گردیده که از چند جهت حائز اهمیت است:

۱. با تصویب نظام‌نامه داروسازی برای نخستین بار عملکرد داروسازان، تحت‌نظارت و کنترل قرار گرفت و از ادامه کار داروسازان غیر مجاز جلوگیری به عمل آمد.

۲. به منظور افزایش اعتبار دانش‌آموختگان رشته داروسازی و تشویق متقاضیان تاسیس داروخانه به اخذ دیپلم و تصدیق دواسازی، به فارغ‌التحصیلان این رشته (بدون دارا بودن سابقه کار در داروخانه) جواز افتتاح داروخانه اعطا می‌شد.

۳. طبق یکی از مفاد نظام‌نامه، سن دواساز مسوول داروخانه نباید از بیست و یک سال کمتر باشد، کنترل و محاسبه سن داوطلبان دریافت جواز داروخانه در برخی اسناد به وضوح دیده می‌شود.

۴. به‌رغم مفاد نظام‌نامه داروسازی که تصریح می‌کرد فقط به دارندگان دیپلم داروسازی، جواز افتتاح داروخانه داده می‌شود، به داروسازان غیرمجازی که سابقه کار در داروخانه داشتند، اجازه شرکت در آزمون داروسازی داده شد تا در صورت قبولی در آن، قادر به کسب جواز تاسیس یا حفظ داروخانه خود باشند.

۵. داوطلبان جواز تاسیس داروخانه، ملزم به ارائه سابقه کار در داروخانه بوده، در غیر این‌صورت به آنان اجازه شرکت در آزمون داروسازی داده نمی‌شد.

۶. وزارت معارف برای داروسازان غیرمجاز و کسانی که در آزمون داروسازی پذیرفته نمی‌شدند، به هیچ‌عنوان جواز دواسازی صادر نمی‌کرد.

۷. وضع نظام‌نامه داروسازی و نظارت وزارت معارف در اجرای مفاد آن، کمک فراوانی به شکل‌گیری سیستم داروسازی نوین در ایران کرد.

- بخشی از یک مقاله

برخی منابع:

- سرمدی، محمد تقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر، جلد۲، بخش ۲، تهران، انتشارات سرمدی، ۱۳۷۸، ص ۵۶۴.

- هاشمیان، احمد، «از عطار و عطاری تا استخدام اولین داروساز اروپایی در سال ۱۲۶۸ ق./ ۱۸۵۱ م. و پایه‌گذاری داروسازی نوین به سبک اروپایی در مدرسه دارالفنون و بالاخره تاسیس دانشکده داروسازی در سال ۱۳۴۱ ق./ ۱۳۰۱ ش./ ۱۹۲۲ م. در ایران»، مجله گنجینه اسناد، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۳، ص ۳۱.

- سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مجموعه اسناد.

- هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه و مدرسه دارالفنون، تهران، ‌موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۷۹، صص ۲۱۲-۲۱۵.

- پیام بهارستان، شماره 18