دکتر ماندانا تیشه یار*

مردمان شبه قاره هند از دیرباز پیوندهای تاریخی و فرهنگی گسترده‌ای با ساکنان سرزمین‌های آسیای مرکزی داشته‌اند. گذر راه‌های بازرگانی، همچون جاده ابریشم، از دل این سرزمین‌ها، همکاری‌های اقتصادی میان هند و کشورهای این منطقه را پیشینه‌ای طولانی بخشیده است. با این همه، از هنگام فروپاشی اتحاد شوروی در دو دهه پیش تاکنون، دولتمردان هندی آن‌طور که باید و شاید به گسترش پیوندها و همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با سرزمین‌های تازه استقلال یافته در منطقه آسیای مرکزی، کمر همت نبسته بودند.

این امر زمینه‌ساز آن شده بود که هند از بازی بزرگ میان قدرت‌های پیرامون این منطقه، مانند چین، روسیه، ایران و ترکیه و نیز قدرت‌های بیرونی مانند ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپایی و ژاپن برای برگرفتن سهمی از برنامه‌های بازسازی و نوسازی بدنه اقتصادی- اجتماعی این جمهوری‌های نوپا، به دور بماند.

با این همه، در سال‌های اخیر هندیان با درک جایگاه و اهمیت استراتژیک منطقه آسیای مرکزی، به تکاپو افتاده‌اند تا جایگاهی درخور، برای خود در این منطقه از جهان دست و پا کنند. تلاش‌های انجام شده در این راستا، در چارچوب سیاست نوین هند با نام «پیوند با آسیای مرکزی» (Connect Central Asia) تعریف شده‌اند. در این راه، هند تلاش کرده است تا با راه‌اندازی اندیشکده‌ها و نهادهای علمی، که بازوی فکری دولت به شمار می‌روند، به گونه‌ای کارشناسانه به بررسی راهکارهای موجود برای گسترش حضور این کشور در جمهوری‌های آسیای مرکزی بپردازد. حاصل پژوهش‌های انجام شده در این کانون‌های فکری، ارائه راهکارهایی به دولت هند بوده که توانسته است جای پای این کشور در آن منطقه را محکم‌تر سازد.

در این سال‌ها، هندی‌ها با دادن بورس‌های تحصیلی به دانشجویان آسیای مرکزی و نیز دعوت از استادان این کشورها برای گذراندن دوره‌های مطالعاتی در هندوستان، زمینه افزایش آشنایی میان نهادهای آموزشی دو طرف را فراهم آورده‌اند. همچنین با تاسیس «دانشگاه آسیای مرکزی» در شهر بیشکک، پایتخت قرقیزستان، دولت هند چندی است که آموزش رشته‌هایی مانند فناوری اطلاعات، مدیریت، فلسفه و زبان انگلیسی به دانشجویان آسیای مرکزی را در دستور کار گذاشته و در تلاش است تا پایگاهی مناسب برای خود در میان طبقه تحصیلکرده و دانشگاهی کشورهای این منطقه بیابد.

همراه با این سیاست‌های فرهنگی، شرکت‌های بازرگانی هندی به سرمایه‌گذاری در بخش‌های انرژی، کشاورزی، منابع طبیعی، بهداشت و پزشکی در این کشورها پرداخته‌اند. بسیاری از پزشکان هندی، برای درمان مردم کشورهای این منطقه راهی مراکز بیمارستانی و درمانگاهی این کشورها شده‌اند (مانند این را در ایران سال‌های پیش از انقلاب و نیز در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی، به ویژه در استان خوزستان نیز شاهد بوده‌ایم).

این کشور همچنین دست به راه‌اندازی یک شبکه اینترنتی آموزشی- بهداشتی برای گسترش همکاری میان هند و کشورهای این منطقه زده است. با در نظر گرفتن سیاست گسترش «گردشگری درمانی» در هند در این سال‌ها، می‌توان دریافت که از نظر اقتصادی، گسترش این برنامه‌ها تا چه اندازه می‌توانند برای دولت هند سودمند باشند.

هندوستان همچنین در زمینه ساخت و ساز راه‌ها، سدها و ساختمان‌ها و نیز فرستادن مصالح ساختمانی به جمهوری‌های آسیای مرکزی، پروژه‌های بزرگی را در دست اجرا دارد. همگرایی این کشور با دیگر کشورهای منطقه در چارچوب نهادها و سازمان‌های اقتصادی مانند سازمان همکاری شانگهای، جامعه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه گمرکی برای کاهش تعرفه‌ها، از دیگر کارهای انجام شده برای گسترش حضور هند در این منطقه بوده است.

از سوی دیگر، امروزه دو صنعت فیلمسازی و گردشگری هند نیز به جذب مردمان کشورهای این منطقه سرگرم هستند. افزون بر سودآوری اقتصادی این دو بخش صنعتی، نباید تاثیرات فرهنگی همراه با گسترش این صنایع در جوامع آسیای مرکزی را نادیده گرفت. هندوستان همچنین به انجام رزمایش‌های نظامی مشترک با کشورهای این منطقه پرداخته و با بالا بردن سطح مناسبات و دیدارهای سیاسی میان طرفین، تلاش کرده است تا با همکاری با این کشورها برای مبارزه با گروه‌های تروریستی و نیز برپاداری ثبات و امنیت در افغانستان، به افزایش امنیت سرمایه‌گذاری اقتصادی در این منطقه از جهان یاری رساند.

در این میان، شاید مهم‌ترین مانعی که بر سر راه گسترش مناسبات اقتصادی میان هندوستان و کشورهای آسیای مرکزی وجود دارد را بتوان عدم دسترسی مستقیم این سرزمین‌ها به یکدیگر دانست. اگرچه روزگاری نه چندان دور این مناطق در همسایگی یکدیگر بودند، اما تغییر معادلات سیاسی در دو سطح جهانی و منطقه‌ای و بازتعریف مرزهای سیاسی در دهه‌های گذشته، سبب شده است که امروزه هندوستان هیچ مرز زمینی ای با کشورهای این منطقه نداشته باشد. از این رو، بانک‌های هندی در تلاشند تا با سرمایه‌گذاری در بخش صنعت هوایی کشورهای منطقه، زمینه گسترش مبادلات اقتصادی میان هند و این سرزمین‌ها را فراهم آورند. اما بی‌تردید راه کم‌هزینه‌تر و امن‌تر برای دسترسی به کشورهای آسیای مرکزی، می‌تواند راهی باشد که در آن ایران نقش پل ارتباطی میان خلیج فارس و اقیانوس هند به دریای مازندران را در آن بازی کند. در پیمانی که میان هندوستان- ایران- روسیه در سال ۱۳۷۹ بسته شد، بنا شد که با برپاداری یک راهروی شمال_جنوب، همکاری‌های اقتصادی میان این سه کشور گسترش یابد. این راهرو بی‌تردید در افزایش همکاری‌ها میان ایران و هند در آسیای مرکزی نیز می‌تواند نقش آفرینی کند. و به این ترتیب، گسترش فعالیت‌های اقتصادی هند در منطقه آسیای مرکزی، می‌تواند زمینه‌ساز تقویت پیوندهای اقتصادی میان ایران و هند از یک سو و ایران و آسیای مرکزی از سوی دیگر باشد.

* استادیار دانشکده مطالعات جهان

دانشگاه تهران