تنبور در راه جهانی شدن - ۱ اسفند ۸۶
میرمحمد طجوزی
نغمه تنبور و برخی سازها است که انسان را به دنیایی با ژرفای عمیق روحانی و عرفانی هدایت می‌کند.

نوای سازها درمانی است برای دردهای ناگفته روح و چنانکه مولانا می‌گوید نغمه تنبور نیز از این دسته مستثنا نیست.
تنبور از قدیمی‌ترین سازهای کشورمان است. این ساز قدمتی چندهزار ساله در تاریخ موسیقی ایران دارد.
تنبور یکی از سازهای زهی است که در موسیقی محلی برخی از نقاط کشور به کار می‌رود. از نظر شکل شبیه و کمی بزرگتر از سه‌تار است. این ساز دارای سه‌ تار است. شبیه این ساز در ایران باستان و یونان و بسیاری از تمدن‌های قدیمی وجود داشته است. البته حق تنبور در نواحی غربی ایران بیشتر از سایر مناطق ادا شده است.
تنبور سازی مقدس برای مردم کرد و به خصوص مردمانی با مسلک اهل حق به شمار می‌آید.
تنبور، دارای شکمی گلابی‌شکل و دسته‌ای دراز است. بلندی این ساز در نمونه‌های مختلف یکسان نیست و بدون در نظر گرفتن نمونه‌های استثنا 85 تا 90سانتی‌متر و تشکیل شده از کاسه، دسته، سیم‌گیر، خرک ‌دسته، خرک صفحه، دو یا سه گوشی، سه‌سیم و 13 تا 14دستان است. کاسه این ساز را عموما از چوب توت می‌سازند که نوع انتخاب بسته به سلیقه سازنده آن دارد.
کوک تنبور، امروزه مینای صداهای موسیقی در سازها نت دوی دیاپازن است که سازهای شاخص موسیقی ایران نیز از آن تبعیت کرده‌اند. تا چند دهه پیش این ساز فقط در مناطق غربی کشور نواخته می‌شد و بیشتر در موسیقی‌های آیینی کاربرد داشت. پیروان آیین عرفانی اهل حق، هنگام اجرای مراسم ذکر از نوای این سازها بهره‌ می‌برند و با تغییر نواهای این ساز اذکار خود را نیز تغییر می‌دهند.
این ساز بیشتر در میان طوایف گوران و صحنه کرمانشاه مرسوم است؛ به گونه‌ای که مردمان این منطقه با نوای تنبور به دنیا می‌آیند و با صدای روحانی آن زندگی می‌کنند و به آواز این ساز روح در نقاب خاک می‌کشند.
اهل حق‌های گوران بر حفظ ۷۲ مقام حقانی تنبور بسیار تاکید دارند که در نقاط دیگر سخت‌گیری‌ها به این حد دیده نشده است.
اما چند دهه پیش، از میان مردمان گوران کرمانشاه هنرمندی به نام علی اکبر مرادی برخاست تا با پنجه‌های هنرمندش بتواند در شناساندن تنبور اقدامات شایسته‌ و حایز اهمیتی انجام دهد.
مرادی که به اعتقاد کارشناسان موسیقی تنها کسی است که توانایی اجرای ۷۲ مقام موسیقایی ساز تنبور را به طور کامل دارد، پس از انتشار چهار سی‌دی درباره موسیقی آیینی و مقام‌های تنبور در فرانسه نامزد جایزه معتبر «گرمی» شد.
مرادی در ارتباط با تاریخچه تنبور می‌گوید: «این ساز ریشه‌ای پنج‌هزار ساله در کشورمان دارد؛ اما از هزار سال پیش فردی به نام «شاه خوشین» یا «مبارک لرستانی» این ساز را معرفی کرد. مقام‌هایی که وی هزار سال پیش به وجود آورد هم اکنون نیز حفظ شده است.
تنبور در گذشته مختص اهل طریقت و غرب کشور بود، اما من معتقدم که این ساز متعلق به تمام انسان‌های جهان است.»
البته هرگز نباید فراموش کرد که از دیگر دلایل شناخته شدن ساز تنبور در جهان زحماتی است که مرحوم سید خلیل عالی‌نژاد در طول عمرش کشیده بود.
وی با اجرای کنسرت‌های متعدد و تحقیقاتی که در زمینه‌های متفاوت موسیقی انجام داد، سبب شد تا علاقه‌مندان این ساز روز به روز بیشتر شوند و نام تنبور دوباره بر سر زبان‌ها جاری شود. وی گذشته از تکنوازی‌هایی که داشت با استادان بزرگی چون شهرام ناظری نیز همکاری داشته است. از کارهای موفقیت‌آمیز او می‌توانیم به «ثنای علی» و‌ «آیین مستان» و دو کار انتشار نیافته‌اش به نام‌های «حال خونین دلان» و «سماع سرمستان» اشاره کنیم.
اوضاع به کام است
عرب‌لو از فروشندگان ادوات موسیقی می‌گوید: با توجه به گرایش روزافزون به سمت تنبور نوازی، از آنجایی که اکثر سازنده‌های به نام این ساز ساکن شهرهای غربی کشورمان هستند، لذا قیمت تنبور کمی گران‌ است.
اما قیمت اصلی این ساز بسته به مهری است که روی آن حک شده است و گویی این سازنده تنبور است که به آن ارزش می‌دهد. با تمام این توصیفات ساز تنبور از بازار گرم و پررونقی برخوردار است.
چرا که بعد از برپایی کلاس‌های آموزشی این ساز در تهران علاقه‌مندان به این ساز نیز بیشتر شده‌اند و تقاضای بیشتری برای خرید آن دارند.


مرحوم سیدخلیل عالی‌نژاد


استاد علی‌اکبرمرادی، نوازنده تنبور