بشنو از نی ، نی نوای ناله هاست - ۲۸ بهمن ۸۶
میرمحمد طجوزی
همان طور که جسم هر انسان نیاز به انواع ویتامین‌ها و کالری‌های لازم جهت حفظ و سلامتی اندام‌های بدن را دارد، روح آدمی نیز نیاز به تغذیه‌‌های معنوی بسیار زیادی دارد.

چراکه روح در تمام مراحل زندگی همراه آدمی است. از عالم زر گرفته تا برزخ این روح است که ما را یاری می‌کند پس احتیاجات آن را هم باید مهم شمرد و آنها را تامین کرد.
موسیقی و شنیدن نوای سازها از جمله نیازهای روح هر بشر است که با شنیدن صدای سازها می‌تواند التیامی برای نیازهای روحی خود بیابد.از جمله سازهایی که نقش بسزایی در این نیازها را ایفا می‌کند، سازی با نام «نی» است. این ساز که به عنوان رسمی‌ترین ساز بادی کشور ما نیز شناخته شده است سالیان بسیار مدیدی است که از نیاکان و اجداد‌مان به ارمغان مانده است.نی به عنوان تنها ساز رسمی بادی موسیقی ما، سازی است که قابلیت تولید دو نوع صدای کاملا متفاوت از هم را دارد. در سازهای بادی موسیقی کلاسیک معمولا برای تغییر رنگ صدایی از وسیله‌ای به نام سوردین استفاده می‌کنند که بنا به نظر آهنگساز از این وسیله برای بهتر بیان شدن قطعات استفاده می‌شود. در دنیای موسیقی ایرانی، این ساز هیچ تعریفی ندارد و اصولا از همان ساز سنتی نی استفاده می‌شود.صداهای شاخص نی به دو بخش دسته‌بندی شده است. صدای اول یا همان بم که معمولا مردم صدای نی را در این فرم می‌شناسند. صدای دوم نیز صدای بم نرم است. این صدا بر اساس طبقه‌بندی سابقا به دلیل عدم وجود نت «سی» وجود نداشته و در اثرها کمتر دیده می‌شد ولی با تغییراتی که در ساختمان نی از سال‌ها پیش توسط دکتر حسین عمومی به وجود آمده و نت «سی» به نی افزوده شده، باید صدای اوج و غیب را در امتداد بم نرم قرار دهیم. صدای بم صدایی است با حجم صوتی بالا نسبت به اصوات دیگر نی اعم از اینکه به صورت لبی نواخته شود یا دندانی.
ساختمان نی
نی، سازی است متشکل از یک لوله استوانه از جنس نی که سراسر طول آن از هفت بند و شش گره تشکیل شده است.
نی به قطرهای متفاوت از 5/1 تا 3سانتیمتر و طول‌های مختلف حدود 30 تا 70سانتیمتر ساخته شده است. در تمام آنها، روی لوله کمی در قسمت پایین 5 سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت لبه لوله در قسمت عقب قرار گرفته و در یک یا دو انتهای نی روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نی را پوشانده است و نی از انواع سازهای بی‌زبانه است.
هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالایی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیک‌ترین سوراخ باز می‌شود. بنابراین باز و بسته شدن سوراخ‌ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت زیر و بم می‌شود.
این ساز را نمی‌توان کوک کرد
یعنی کوک آن را چنان که در سازهای زهی با پیچاندن گوشی‌ها میسر است نمی‌توان تغییر داد. بدین نسبت نمی‌توان آن را با سازی دیگر منطبق کرد از این رو معمولا در نقش تکنواز ظاهر می‌شود. گاه اگر چه بسیار به ندرت که بخواهند از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده کنند، ناگزیر نوازنده ساز تعدادی نی را با کوک‌های مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می‌گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی‌ها استفاده کند. وسعت صدای نی حدود دو اکتانیم است، ولی میدان صدا با کوک در سازهای مختلف تفاوت می‌‌کند.
نای نی و آه دل
امروز در کشورمان شاهد هستیم که دوباره علاقه به موسیقی سنتی و محلی جایگاه خود را پیدا کرده و جوانان نیز در صدد هستند تا به حد توان به امور فراگیری علم نوازندگی سازها اقدام کنند. اما یکی از سخت‌ترین زمان‌ها برای یک کارآموز علاقه‌مند به ساز نی، همان زمانی است که وی قصد دارد تا صدای نی را دربیاورد.علی ذهبی می‌گوید: موقعی که قصد یادگیری ساز نی را داشتم چیزی حدود سه چهارماه طول کشید تا بتوانم صدای دلخواهم را از نی بشنوم. این ساز به‌رغم سادگی‌اش از جمله سخت‌ترین سازها در امر آموزش و یادگیری است و کسانی که قصد دارند تا با این ساز اخت بگیرند، اولین قانونی که ‌باید یاد بگیرند داشتن حوصله کافی است. وی در ادامه می‌گوید: در اجرای نوازندگی نی نفس‌گیری یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین اصول است که متاسفانه در کشور ما به این امر توجه چندانی نمی‌شود و معدود مدرسین این امر مهم را به هنرجویان خود آموزش می‌دهند؛ نفس‌گیری صحیح در سازهای بادی دقیقا مانند نفس‌گیری در یوگا، ورزش‌ها، آواز و... است.
بد نیست بدانید این شیوه نفس‌گیری شیوه‌ای دشوار و مشکل نیست و هنرجویان می‌توانند با کمی تمرین همراه با تمرکز به راحتی به این شیوه نفس‌گیری مسلط شوند.در نفس‌گیری صحیح، نفس از طریق بینی و به آهستگی وارد ریه می‌شود به طوری که فقط شکم به سمت بالا حرکت می‌کند و سینه‌ها ثابت مانده و هیچ‌گونه سفتی در قسمت قفسه سینه صورت نمی‌گیرد. در هنگامی که نفس ذخیره شده، هیچ‌گونه فشاری به شکم یا هیچ قسمت دیگری از بدن وارد نمی‌شود و شما می‌توانید به راحتی این نفس را تا 30 الی 40ثانیه نگه دارید.
نام آشنایان
از جمله استادانی که در زمینه شناساندن هر چه بهتر ساز سنتی نی زحمات شایسته‌ای کشیده‌اند می‌توانیم به استادانی چون حسن کسایی، محمد موسوی و حسن ناهید اشاره کنیم. استاد حسن ناهید از شاگردان به نام استاد کسایی است.ناهید با شنیدن نوای گرم ساز کسایی روانه شهر اصفهان شد و به یادگیری این ساز از آن استاد پرداخت. وی پس از یادگیری ساز نی توسط استاد حسین دهلوی به آموزش نت روی‌آورد و بعد به عنوان هنرآموز «نی» هنرستان عالی موسیقی ملی مشغول تدریس شد.از آن جایی که جای خالی نی در بسیاری از گروه‌های موسیقی کشورمان دیده می‌شد خوانندگان بزرگی چون محمدرضا شجریان سعی در زنده نگهداشتن این میراث فرهنگی داشتند تا به حدی که حسن ناهید برای رساندن پیام نی همراه با این اساتید به کشورهایی چون ترکیه، بلغارستان، ایتالیا، فرانسه، بلژیک، هلند، آلمان واتریش سفر کردند و با اجرای موسیقی سنتی کشورمان در ماندگاری موسیقی سنتی ایران و مخصوصا ساز نی زحمات بسیار موثری را کشیدند.
بازار داغ
از آنجایی که امروزه بیشتر جوانان روی به یادگیری سازهای سنتی از جمله تار، دف، کمانچه و نی و ... آورده‌اند، بازار فروش ادوات موسیقی بسیار پررونق و گرم شده است که این امر روزنه‌ای رو به سوی پیشرفت در این زمینه محسوب می‌شود.
احمد پورمحمود می‌گوید: با توجه به پررونقی بازار فروش ادوات موسیقی به ویژه سازهای سنتی ما روزگار بهتری را نسبت به چند سال گذشته شاهد هستیم. چند وقتی است که تقاضای این گونه سازها آن قدر بالا رفته است که در کار فروش ادوات تاثیر بسزایی گذاشته.اما از آنجایی که هر گاه یک کالا تقاضای زیادی داشته باشد در امر عرضه آن بحث اصلی وتقلبی آن نیز به میان می‌آید؛ لذا در زمینه فروش ساز نی هم این اتفاق رخ داده و سودجویان با استفاده‌های غیرفرهنگی خودشان از مهرهای سازندگان بنام اقدام به فروش محصولات تقلبی می‌کنند تا از این راه نیز سودی به جیب‌هایشان زده باشند.اما اگر روزی خواستید یکی از نی‌های امروزی را تهیه کنید می‌توانید سری به میدان بهارستان بزنید که یکی از بورس‌های فروش سازهای سنتی است. در این بازار، فروشگاه‌ها به شکل زنجیروار به هم متصل شده‌اند تا یک جلوه فرهنگی هنری به این میدان بدهند و کسانی را که می‌خواهند برای تهیه این ساز اقدام کنند فرصت مناسبی داشته باشند و بتوانند هر سازی را با هر برندی که می‌خواهند تهیه کنند.
حسین پور به خریداران این ساز توصیه کرد که قبل از اینکه بخواهند سازی بخرند، ابتدا با استادی که قصد آموزش از وی را دارند مشورت کنند تا با رهنمودهای مفید او سازی درخور وضعیت خود تهیه کنند.