اتاق بازرگـانی و صـنایع و معـادن اصفهـان

اتاق بازرگانی اصفهان، میعادگاه تجارت مردان، صنعتگران و معدنکاران اصفهان و بسیاری از کسانی است که در گستره اقتصاد این شهر دیر سال، بی وقفه می کوشند تا پایتخت سر به فخر فلک سوده صفویان، همچنان بر قله رفیع اقتصاد و صنعت ایران زمین، علم بر افرازد و سروری کند و براعتلای این سرزمین مقدس، بیفزاید. در این رهگذر، نگاهی به پیشینه صنعت این شهر و چگونگی برپایی اتاق بازرگانی و صنایع و معادن اصفهان، می توان افزون بر یاد کرد و گرامیداشت خادمان گرانقدر گستره صنعت و صنعتگری اصفهان، ترسیم مسیر و گزینش راهبردهای آینده این اتاق را نیز، سهل و هموار سازد.

شاید بتوان نخستین تجربه تاریخی اصفهان را در این زمینه تاسیس نظامیه این شهر به ابتکار خواجه نظام الملک، وزیر دانشمند ملکشاه سلجوقی برشمرد، خلاصه آنکه تاج الملک پیشکار ترکان خاتون که دستی نیرومند در ریاضیات داشت و به یاری محاسبات دقیق او، اثری بدیع و ماندگار همچون گنبد تاج الملک در مسجد جامع اصفهان پدید آمد، در این دوران می‌زیست.

دیگر واقعه تأثیرگذار در عرصه صنعت و بازرگانی این شهر، به هنگام سلطنت شاه عباس کبیر و به همت وزیر دانشمند و فرزانه وی شیخ بهائی روی داد که بی تردید، برگی زرین بر دفتر تاریخ اصفهان افزود.تأسیس بازار تفنگ سازان، بازار ریخته گران، بازار آهنگران و چندین و چند بازار دیگر در این عصر که استمرار فعالیت برخی از آنها را همچنان می توان شاهد بود، در شمار درخشان ترین اقدامات تجاری صنعتی این عصر است.

شاید بتوان سهم اصفهان را در تعالی فرهنگی، هنری و صنعتی ایران طی دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به برکت وجود مردی بزرگ به نام میرزا‌تقی‌خان امیر که به راستی باید او را در شمار قهرمانان ملی این کشور برشمرد، بیش از دیگر نقاط کشور دانست.

حرکت ساختاری و بنیادین اصفهان به سوی صنعتی شدن اما، در دو دهه آغازین سده اخیر رخ داد، عصری که در آن برپایه کارخانه های بزرگ تولیدی، رونق افزای اقتصاد نیم جان ایران گردید و اقداماتی از این دست، به افتخاری اجتماعی بدل شد و اعتباری دو چندان برای شهر کاشی های آبی آفرید به گونه ای که هر از چند گاه، طنین بوق آغاز فعالیت یک کارخانه جدید، بوی خوش اشتغال و نان را در شهر می پراکند و رایحه دلپذیر زندگی را می شد از پس دیوارهای کاهگلی و بلند تمام خانه ها، استشمام کرد. نخستین گام را در این راه زنده یاد عطاالملک دهش به سال ۱۳۰۴ خورشیدی با تأسیس کارخانه برق اصفهان به قدرت ۹۹ کیلووات و با سوخت هیزمی برداشت، در کوچه تلفنخانه روبروی چهل ستون. مقارن همین ایام نیز شادروان حاج محمد حسین کازرونی در نزدیکی پل خواجو به برپایی کارخانه ریسندگی و بافندگی «وطن» مبادرت ورزید و در پی آن کارخانه نساجی و تولید برق در همسایگی کارخانه وطن به همت مرحوم دهش برپا گردید.

در سال ۱۳۱۰ خورشیدی مرحوم حاج حسین کازرونی به ایجاد اتاق تجارت اصفهان همت گماشت. گروه تشکیل دهنده اتاق عبارت بودند از:حاج محمد حسین کازرونی، حاج سید عبدالکریم محمودیه، حاج میرزا حسن اعتماد التجار، حاج عبدالعلی فیض، حاج میرزا آقا معین امین، میرزا حسن سلطانی، میرزا حیدرعلی امامی، حاج سید جواد کسائی، حاج محمدکاظم مثقالی، حاج محمد کاظم نقشینه و حاج محمد عبدالقاسم تبریزی.

سال ۱۳۱۱ خورشیدی را باید سال ظهور و بروز یک شخصیت اقتصادی-اجتماعی بزرگ در اصفهان دانست، حاج عبدالرسول رحیم زاده که بزرگ ترین کارخانه ریسندگی آن زمان را در اصفهان برپا کرد، کارخانه ای که هم اینک نیز فعالانه برجاست.

با تاسیس کارخانه سیمان در سال ۱۳۳۸ به وسیله علی همدانیان، کارخانه صنایع پشم در سال ۱۳۱۴ توسط ایشان، کارخانه پارچه بافی شهناز درسال ۱۳۲۹ به همت این بزرگمرد، اصفهان به منچستر ایران شهرت یافت و چندی نگذشت که به همت جمعی از صنعتگران، مجمعی به نام اتاق صنعت پدید آمد که به سال ۱۳۴۹ در اتاق بازرگانی ادغام شد واین گونه، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن اصفهان، پای به عرصه وجود نهاد.

هرچه کتب تاریخی را بیشتر ورق بزنیم ویژگی های اقتصادی - اجتماعی انسان ها را در قرون گذشته بیشتر مورد بررسی قرار دهیم، این واقعیت آشکارتر می شود که هم در ایران و هم در بسیاری از جوامع انسانی ریشه دار و فرهنگ مدار دیگر، همواره بازار و بازاریان و صاحبان صنایع و حرف و اصناف - به ویژه در قالب تشکل های متمرکز و نهادهای مردمی - نقش عمده ای در جریان امور اجتماعی داشته اند و بر جهات و ابعاد گوناگون امور زیستی جوامع خود اثر گذاشته اند. نگاهی به چند نمونه در ادوار تاریخی مختلف برای اثبات این نظریه کافی است:

- تشکیلات بخش بازرگانی در جوامع عربی اسلامی در قرون وسطی (به نقل از کتاب اصناف در عصر عباسی/تالیف صباح ابراهیم سعید الشیخلی/ترجمه دکتر هادی عالم زاده/ از انتشارات مرکز نشر دانشگاهی) ... بازرگانان در بازارهای اختصاصی گرد هم می آمدند .... هم چنین، بازرگانان در محلاتی خاص خود ساکن بودند ... از مظاهر تجمع بازرگانان، همکاری میان آنان بود که علی رغم عرب و غیر عرب بودن و مسلمان و ذمی بودن آن صورت می گرفت، و بنابر رسمی که میان آنان متداول بود، هرگاه یکی از آنان ورشکست می شد، گروهی از بازرگانان می کوشیدند تا سرمایه ای دیگر برای او فراهم آورند.

هم چنین، برخی از آنان برخی دیگر را از فراوانی و کمبود کالاهایی که داشتند، آگاه می کردند... بازرگانان با استفاده از ارتباطی که در میان آنها بود، در تاسیس بنگاه هایی برای بازرگانی شرکت می جستند ... برخی از پژوهشگران بر این عقیده اند که بازرگانان اتحادیه‌ای بنیاد نهاده بودند که مسوول نظارت بر معاملات بازرگانی و منع از تدلیس و غش بود و رییسی داشتند که از میان اعضای سرشناس اتحادیه انتخاب می‌گردید ... بخش بندی شهر براساس پیشه ها، امری مهم در شهر اسلامی بود. حتی برخی از محققان بر این عقیده اند که اهمیت اصناف اسلامی در زندگی اسلامی تا آنجا بوده است که طرح شهر - که اساساً توجه به بازار منشا ایجاد آن بود - در خیلی اوقات بر حسب نیازهای پیشه وران تهیه می شد ...

- ساختار اجتماعی - اقتصادی دولت صفوی (به نقل از کتاب ایران عصر صفویه / تالیف راجر سیوری / ترجمه احمد صبا/ از انتشارات کتاب تهران)/... اغلب اشاره شده است که یکی از فرق های عمده بین جامعه اسلامی و جامعه غربی، نهادهای مدنی قدرتمندی است که از خود مختاری زیادی بر خوردارند و در غرب تکامل یافتند، اما جامعه اسلامی فاقد آنهاست، لکن در جامعه اسلامی تعداد قابل ملاحظه ای نهادهای محلی دموکراتیک وجود داشت که بر روی هم عامل وحدت دهنده آن جامعه را پدید می آورند. نمونه های چنین نهادهایی صنف های تجار و صنعتگران و تشکلات اجتماعی - مذهبی نظیر گروه های «فتوت» بودند... در هر شهر بزرگ یا کوچک، با هر اهمیتی، بازرگانان، تجار، تعمیرکاران و کارگران هر کدام رییس یا به سخن دیگر، نماینده ای دارند که ... از سوی جمعیتی که به آن تعلق دارد، انتخاب و از سوی شاه منصوب می گردد.

او معمولا از مقامش بر کنار نمی شود، مگر به واسطه شکایت کسانی که او نماینده شان تلقی می شود، و حتی در این مورد هم قبل از آن که او را ... برکنار کنند، بایستی وی را به غفلت یا خلافکاری متهم و جرم را ثابت کنند ... یک ویژگی مهم جامه صفوی، اتحاد محکمی بود که بین علما و سایر گروه های که جمع بازار را تشکیل می دادند، به وجود آمد. جمع تشکیل دهنده بازار عبارت بودند.

از بازرگانان، اعضای اصناف (صنف های صنعتگران و تجار) و اعضای انجمن های اخوت نیمه مذهبی نظیر «فتوت».

تجار و پیشه وران ایران در سال ۱۸۵۰ میلادی (به نقل از کتاب تاریخ اقتصادی ایران/تالیف چارلز عیسوی/ ترجمعه یعقوب آژند/ از انتشارات نشر گستره): تجار در چهارچوب جامعه ایران زندگی می کنند، یعنی محیطی که با آزادی نسبتاً زیادی سرشته شده است. این مساله در اکثر مواقع، در مورد پیشه ها نیز صادق است. پیشه وران به صورت اصناف گروه بندی شده اند که مانند تجار برای خود روسایی دارند. این روسا از میان اعضا و توسط آنها انتخاب می شوند. اینها برای صحبت درباره علایق خود گردهم می آیند. آنها دارای صندوق و خزانه داری هستند...

سیر تطور قانونی

بدیهی است که اینگونه ارتباطات ضروری و تشکل های مبتنی بر نیازها و الزامات ماهوی در تمام ادوار تاریخی ادامه داشته و در دوران معاصر و با آغاز رویکردها و استقرار نظامات و موسسات تمدنی جدید، به صورتی منظم تر و قانونمندتر ظاهر شد. اینک، ادامه این بررسی را در قالب سیر تطور قانونی اتاق بازرگانی و صنایع و معادن پی می گیریم:

- تشکیل مجلس تجارت: در اواسط قرن سیزدهم هجری شمسی، نماینده فعال هیات تجار تهران، حاج محمدحسن امین الضرب بود که توانست با حمایت جمعی از بازرگانان، نظر موافق ناصر الدین شاه را برای تشکیل مجلس وکلای تجار ایران جلب کند و شاه هم در ۱۲ شوال سال ۱۳۰۱ هجری قمری (۱۲۶۲ شمسی) اساسنامه این مجلس را تایید کرد. مجلس وکلای تجار ایران که به اختصار آنرا «مجلس تجارت» هم می گفتند، دستگاهی بود اقتصادی، با صلاحیت حقوقی و شخصیت سیاسی.

این مجلس مقام تنظیم کننده برنامه های پیشرفت اقتصادی و توسعه بازرگانی خارجی بود و از نظر قضایی مسوولیت محکمه تجارت را به عهده داشت، و بالاخره مجلسی بود مرکب از نمایندگان منتخب تجار ایران با هدف سیاسی، رویهمرفته، جلوه تازه ای بود از حرکت اجتماعی طبقه تجار در اوضاع تاریخی زمانه، اساسنامه این مجلس در شش فصل حاوی نکات زیر تنظیم شده بود:

امنیت مالی، تاسیس دفتر ثبت املاک و اسناد، ایجاد بانک کوچک ایرانی و توسعه تدریجی آن، حفظ منافع تجار داخلی در برابر بازرگانان خارجی و تاسیس صنایع و منسوجات جدید در رقابت با محصولات فرنگی، افزایش صادرات ایران و جلوگیری از تقلب در محصولات صادراتی، ایجاد «بازار مکاره» کالا‌های ایران، پیکار با رواج کالاهای بی مصرف فرنگی و پیشنهاد ترک استعمال کالا هاو اجناس خارجی و سرانجام تکالیف و اختیارات خاص مجلس وکلای تجار. مجلس وکلای تجار ایران در آغاز مرکب بود از مجلس مرکزی پایتخت و مجالس ولایات، هم چنین، در برخی از شهرها و بندرها هم که به سبب اهمیت بازرگانی، کانون فعالیت تجار بود، مجلس منعقد می‌شد.

نکته شایان توجه این که در چند شهر کشورهای خارجی مانند بغداد، استامبول و بادکوبه هم که مرکز اجتماع بازرگانان ایرانی بودند، مجلس های جداگانه ای تاسیس یافتند.

البته این مجلس هم مخالفانی داشت و جبهه مخالف تجارت از سه دسته عناصر تشکیل شده بودند: برخی بازرگانان که داوطلب نمایندگی آن مجلس بودند و ظاهراً خود را صالحتر می دانستند؛ عنصر دوم، پاره ای تجار ورشکسته بودند که مجلس تجارت، طبق قانون جدید، «حجره تجارت» آنان را بسته بود؛ و سوم گروه دلالانی بودند که از نظام مجلس تجارت و نظارت سختی که بر فعالیت آنان داشت، ناراضی بودند.

سرانجام، مخالفت این عوامل و مقاومت مقامات وزارت تجارت و کارشکنی های حکام ولایات، دولت مرکزی را در تنگنای سیاسی قرار داد و لذا شاه فرمان خود را لغو کرد و براساس حکم صادره برای حکام ولایات مجلس وکلای تجار تعطیل شد.