تفاوت قیمت محصولات کشاورزی از خرید تا عرضه

زورار پرمه *

نوسانات قیمت محصولات کشاورزی را می‌توان از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد، اما آنچه دغدغه سیاست‌گذاران کشور است وجود فاصله فراوان بین قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده است. به عبارتی دیگر به دلیل فقدان سیستم مناسب بازاریابی برای اغلب محصولات کشاورزی و عدم شکل‌گیری تشکل‌های مناسب تولیدی و توزیعی برای حضور در بازار، هر ساله چنین بحث‌هایی در سطح کشور مطرح شده و اتهام‌های مختلفی به سمت دستگاه‌های اجرایی روانه می‌شود. اما سوال اساسی اینجاست آیا با این شرایط بازاریابی که برای محصولات کشاورزی متصور است می‌توان شاهد شکاف بالایی بین قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده نبود؟

در بازار محصولات کشاورزی تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان با هم ارتباط مستقیم نداشته و در مکان‌های مختلف قرار دارند و همین توزیع مکانی بین عوامل تشکیل‌دهنده بازار (تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان) تبعیض قیمت را در نقاط مختلف تولید و مصرف ایجاد می‌کند. از این رو به نظر می‌رسد وجود قانون یک قیمتی در بخش کشاورزی مساله‌ نادری باشد. از دیدگاه نظری این اختلاف قیمت تولید‌کننده و قیمت مصرف‌کننده حداقل برابر هزینه حمل است، ولی در واقعیت عواملی موجب اختلاف معنی‌دار در قیمت یک محصول در مکان‌های مختلف می‌گردد. این عوامل شامل اطلاع‌رسانی ضعیف، وجود ضایعات بالا در محصولات کشاورزی، کمبود تجهیزات ترابری و ارتباطی، فقدان زیرساخت‌های مناسب ذخیره‌سازی و انبارداری و فقدان تشکل‌های منسجم تولیدی است. هر چه آثار این‌گونه عوامل بر تفاوت یا تبعیض قیمتی بیشتر باشد، بازار محصول از کارآیی کمتر برخوردار است و نظام یک قیمتی محصول، ضعیف تلقی می‌شود.

یکی از ویژگی‌های بارز محصولات کشاورزی نوسانات مداوم قیمت آنها به دلیل عرضه فراوان در یک بازه زمانی مشخص و وجود تقاضا در طول سال است. در کشورهای در حال توسعه (مانند ایران) ثبات نسبی قیمت‌ها برای سیاست‌گذاران از اهمیت بالایی برخوردار است. ولی، امکان تثبیت قیمت‌های محصولات کشاورزی به‌طور طبیعی بعید بوده و معمولا با اعمال سیاست‌های قیمتی برقرار می‌شود. نوسانات قیمتی در محصول کشاورزی در اثر تغییرات فصلی (به‌دلیل تغییرات شرایط جوی)، تغییرات سیکلی (به دلیل وقفه بین تصمیم‌گیری برای تولید تا تولید توسط تولیدکنندگان)، تغییرات روند (به‌دلیل شرایط اقلیمی، تغییرات فناوری، جمعیت تقاضاکننده و تغییر سلیقه) و تغییرات غیرقابل پیش‌بینی (بحران‌های طبیعی و انسانی) ایجاد می‌شود. بنابراین، منظور از ارتباط بین توزیع مکانی قیمت‌ها، چگونگی اثرگذاری یا اثرپذیری تغییرات قیمت از یک مکان تا مکان دیگر می‌باشد که به‌طور مدام اتفاق می‌افتد. بررسی چنین ارتباطی لزوما باید بصورت پویا صورت گیرد. ارتباط بین قیمت‌های هر محصول کشاورزی در بازارهای فاصله‌ای ممکن است به صورت کوتاه‌مدت، بلندمدت یا مستقل باشد. در یک ارتباط کوتاه مدت، اثر تغییرات قیمت از یک مکان به مکان دیگر آنی و بدون وقفه زمانی صورت می‌پذیرد. در چنین حالتی، پیوستگی بین دو بازار کامل بوده و معیاری از کارآیی کامل بازار تلقی می‌شود. اگر تغییر قیمت در یک مکان موجب تعدیل قیمت در مکان دیگر شود و این تعدیل در بلندمدت کامل شود، پیوستگی از نوع بلندمدت خواهد بود. برخلاف موارد مذکور، ممکن است نوسانات قیمت در دو بازار مستقل از یکدیگر صورت پذیرد، به نحوی که حتی در بلندمدت نیز پیوستگی بین بازارها مشاهده نشود. دو بازار مستقل تنها در مناطقی که انحصار کامل فروش وجود دارد یا در بازارهای مجزا قابل مشاهده است. در این صورت، انحصارگر ممکن است پی ببرد که تبعیض قیمت فاصله‌ای، به نفع وی می‌باشد.

بررسی مطالعات انجام شده بیانگر آن است که پیوستگی قوی کوتاه مدت در بازار محصولات کشاورزی وجود ندارد و اگر وجود داشته باشد این پیوستگی از نوع ضعیف آن می‌باشد. به این ترتیب، بازار محصولات کشاورزی از کارآیی پایینی در دوره کوتاه مدت برخوردار می‌باشد و شکاف بین قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده همواره وجود دارد. بنابراین با توجه به موارد اشاره شده و پایین بودن کارآیی بازار محصولات کشاورزی، تفاوت بین قیمت تولید‌کننده و مصرف کننده امری طبیعی است. اما این تفاوت به چه میزان است؟ در برخی از اظهارنظرهای برخی مسوولان ذی‌ربط شکاف بین قیمت خرده‌فروشی با قیمت تولید‌کننده سه برابر اعلام شده است؛ برای رد یا تایید این مدعا وضعیت شاخص قیمت تولیدکننده در بخش کشاورزی و شاخص قیمت مصرف‌کننده در همین کالاها بررسی می‌شود. بررسی شاخص قیمت عمده‌فروشی و شاخص تولیدکننده محصولات عمده کشاورزی نشان می‌دهد که در هیچ دوره‌ای این شکاف چندان بالا نبوده است. از سوی دیگر اگر تغییرات قیمت در طی یک سال بررسی شود نتایج بر اساس مطالعات انجام شده در بین حدود ۲۹۴ قلم کالای کشاورزی در دوره ۸۴-۱۳۷۶، ضریب تغییرات شاخص قیمت عمده‌فروشی محصولات جالیزی و صیفی، دارای بالاترین ضریب تغییرات بوده‌اند، اما بالاترین میزان این متغیر حدود ۶۰ درصد بوده که مربوط به گوجه‌فرنگی می‌باشد. پس از آن با فاصله فراوان به سبزی‌های بوته‌ای اختصاص دارد (۴۳ درصد). در مجموع از حدود ۳۰۰ قلم کالای کشاورزی، تنها ۶۱ قلم کالا دارای ضریب تغییرات بالای ۱۵ درصد بوده‌اند.

* عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی