حسن رضایی‌پور*

بازار دان و نهاده‌های دام و طیور به دلیل تاسیس دانشکده دامپزشکی در خیابان قریب و سازمان دامپزشکی ارتش در خیابان دامپزشکی تهران و خیابان اسکندری، باعث تمرکز داروخانه‌های دامپزشکی و تولیدکنندگان تاسیسات مورد نیاز این صنعت در این منطقه شده است‌. با توجه به این مطلب دلیل دیگر انتخاب این منطقه تاسیس تعاونی‌ها و اتحادیه‌های گوناگون دامداری و مرغداری نیز در این منطقه به رونق و تمرکز این بازار کمک شایانی کرده است. تهیه مواد اولیه مورد نیاز دامداری‌ها غیراز کالاهای وارداتی‌، تجهیزات و داروها از سال‌های بسیار دور به عهده خود تولیدکنندگان بوده و ایشان فقط جهت تهیه اقلام یاد شده به داروخانه‌های دامپزشکی مراجعه و نسبت به تامین نیاز واحد‌های خود اقدام می‌کردند.با گسترش و رونق صنعت مرغداری و دامپروری به تدریج نیاز به مواد اولیه غیر از تولیدات منطقه احساس شد و کم کم واردکنندگان و تولید‌کنندگان انبوه را وارد بازار یاد شده کردند و به دلیل عدم آشنایی با مصرف‌کنندگان بهترین توزیع‌کنندگان را دامپزشکان و داروخانه‌های دامپزشکی یافتند.به تدریج با تاسیس اتحادیه‌ها و تعاونی‌های مختلف در این منطقه شبکه توزیع نیز شکل گرفته و با ایجاد شعبات استانی کم کم ارتباط تولید‌کنندگان و وارد‌کنندگان با مصرف‌کنندگان از طریق این شبکه‌ها برقرار شد.تمامی ‌ابزار شکل گیری بازار مهیا شده بود و تفاوت قیمت تولید‌کننده با مصرف‌کننده به قدری زیاد بود که جذابیت لازم برای جذب سرمایه‌های سرگردان ایجاد شد و زنجیره آخر بازار نیز همانا سرمایه‌گذاران (دلالان) بودند و ضمن تزریق نقدینگی باعث گسترش و ثبات آن شدند.در یک نگاه کلی هرچند این بازار به صورت سنتی شکل گرفته ولی بسیاری از مشخصه‌های بازار‌های مدرن را دارا است که در زیر بدان اشاره می‌شود.

کالا:

الف: گروه غلات شامل ذرت، جو، گندم

ب: گروه کنجاله‌های دانه‌های روغنی شامل: سویا، کلزا، آفتابگردان، تخم پنبه و دیگر کنجاله‌ها

ج‌: مواد افزودنی شامل اسید چرب، روغن خام و تصفیه شده، اسیدهای آمینه (متیونین، لیزین)، ویتامین‌ها و...

عرضه‌:

عرضه در این بازار توسط وارد‌کنندگان و تولید‌کنندگان داخلی انجام می‌گیرد و نیز در موارد خاص حواله‌های توزیع شده دولت جهت تنظیم بازار در این بازار خرید و فروش می‌شود.

تقاضا‌:

تقاضا در بازار تماما منحصر به بهره‌برداران صنایع دامپروری یا مرغداری و کشاورزان می‌باشد و در موارد نادر صادرات نیز به آن اضافه می‌شود.

واسطه‌ها‌:

اصلی‌ترین نقش بازار در تمام بازار‌ها به دوش واسطه‌های بازار می‌باشد؛ چرا که در کنار انتفاع از فعالیت خود با ریسک‌های تجاری بسیار شدید مواجه می‌باشند که هر موسسه تجاری حاضر به پذیرش این ریسک‌ها نبوده و از انجام آن ناتوان است.

تامین‌کنندگان سرمایه‌:

این دسته از ارکان بازار به واسطه وسع مالی خود اقدام به پرداخت تسهیلات مالی به وارد‌کنندگان، تولید‌کنندگان و مصرف‌کنندگان می‌کنند و در قبال آن از سود مشارکت تا حدود ۳ درصد ماهانه یا بیشتر بهره‌مند می‌شود. این دسته نیز همچون واسطه‌ها به دلیل پذیرش ریسک عدم پرداخت و به تناسب توان طرف دریافت‌کننده تسهیلات و ریسک ناشی از آن نرخ‌های متفاوت دریافت می‌کنند.

کشف قیمت‌:

تمامی ‌کالا‌های یاد شده فوق طی مکانیسم عرضه و تقاضا روزانه تعیین و تمامی‌ بازار از قیمت به صورت تلفنی باخبر می‌شوند.

کارمزد‌:

کارمزد در اغلب موارد پر مصرف مانند ذرت و سویا برای هر دست معامله‌کننده حداقل ۵ ریال و حداکثر ۱۰ ریال برای هرکیلوگرم است که در موارد خاص و کم مصرف بسته به نوع کالا ممکن است بیشتر از مبلغ یاد شده کارمزد فروش پرداخت شود. در صورت دریافت کارمزد بیش از حد عرف با توجه به اطلاع از قیمت روزانه از خرید مجدد از واسطه خودداری می‌شود. نرخ یاد شده با توجه به نوع پرداخت واریز، وزن پول یا نسیه با توجه به تامین نقدینگی توسط واسطه نیز ممکن است تغییر یابد.

گردش مالی حاکم بر بازار

مکانیسم قدرتمند عرضه و تقاضای حاکم بر بازار نیز یکی از ابزار‌های موفقیت محسوب می‌شود. به طوری که روزانه به طور متوسط با احتساب روزهای تعطیل فقط در کالای ذرت حدود ۱۰ هزار تن خرید و فروش انجام می‌گیرد که در صورت احتساب ۳ واسطه و بدون در گردش کالای یاد شده، این گردش به ۳۰ هزار تن می‌رسد. لذا با احتساب قیمت میانگین ۲۰۰۰ریال برای هرکیلوگرم ذرت گردش مالی ایجاد شده به طور متوسط روزانه بالغ بر ۶۰ میلیارد و سالانه ۲۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال می‌شود. تولیدات و مصارف بخش کشاورزی با احتساب محصولات باغی و زراعی بالغ بر ۱۲۰ میلیون تن در سال است که محاسبه اعداد و ارقام حاصله از حوصله این بحث خارج است.

مکانیسم بازار

تولید‌کنندگان یا وارد‌کنندگان در ابتدای روز و قبل از باز شدن بازار عرضه‌کنندگان با توجه به موجودی کالا حجم آدرس بارگیری نشده و قیمت بسته شده دیروز و گمانه زنی در خصوص موجودی کالای رقبا و آینده بازار قیمت را به نمایندگان فروش اعلام می‌کنند. نمایندگان فروش که اغلب در نقش توزیع‌کننده عمل می‌کنند، قیمت‌های اخذ شده را به صورت تلفنی به واسطه‌های بازار اعلام می‌کنند. این واسطه‌ها پس از دریافت قیمت اولیه آن را به صورت کتبی در قالب لیست قیمت به دفاتر واسطه‌گری دست دوم اعلام و بدین ترتیب اغلب تا ساعت ۳ بعد از ظهر به لطف دستگاه‌های مخابراتی کنونی در اقصی نقاط کشور قیمت اعلام می‌شود.

پس از اعلام قیمت و اعلام آمادگی خریداران در قیمت یادشده (جذب آدرس توسط واسطه‌ها) و اعلام مقدار آمادگی به عرضه‌کنندگان منتظر رقابت در بین عرضه‌کنندگان شده و در نهایت آدرس‌های جذب شده را به پایین‌ترین قیمت اعلام شده از سوی عرضه‌کننده ارسال می‌کنند. ارسال آدرس و گرفتن تاییدیه آدرس به منزله ثبت معامله است. در صورتی که آدرس‌ها قبل از قیمت نهایی به دفتر عرضه‌کننده ارسال شود، عرضه‌کننده موظف به درج قیمت بسته شده آخر شب می‌باشد، در غیر این صورت خریدار از واریز وجه خودداری کرده و خود به خود معامله لغو می‌شود.

بدیهی است که شکل کنونی ابزار مالی ایجاد شده در بورس‌های مطرح دنیا نتیجه سال‌ها تجربه حاصل از بازار‌های سنتی است. لذا همانند تمامی‌بازار‌ها بازار توحید نیز از انواع ابزار‌های معاملاتی مدرن به شکل سنتی بهره‌مند است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

انواع معامله بر اساس نحوه پرداخت

واریز:

تمامی‌وجه معامله قبل از ارسال بار دریافت شده و فروشنده موظف است تا حداکثر یک‌هفته بار را تحویل کند. البته در موارد خاص این معامله تبدیل به معامله سلف شده که در ادامه به آن می‌پردازیم‌. اضافه یا کسر بار در این نوع قرارداد پس از ارسال تسویه می‌شود.

وزن پول (تخلیه پول):

تمامی‌ وجه بار پس از اعلام مشخصات بارنامه بار یا تخلیه‌بار صورت می‌پذیرد.

نقدی (عرف)‌:

وجه معامله پس از مهلت بین ۱۰ تا ۱۵ روز پرداخت می‌شود.

نسیه‌:

مطابق تمامی‌معاملات نسیه پرداخت با مهلت یک تا سه ماهه با نرخ بهره مشخص دریافت می‌شود.

معاملات سلف‌:

این نوع معامله که مشابه معاملات واریز می‌باشد فروشنده ضمن دریافت مبلغ به هنگام معامله که معمولا‌ از قیمت بازار کمتر می‌باشد ماه تحویل را نیز قید می‌نماید که معمولا از ۲ ماه بیشتر نیست.

فروش حواله:

این نوع معاملات در حجم‌های بالا و برای سرمایه‌گذاران طراحی شده و در زمان‌های اضطرار و نیاز فروشنده به تامین مالی انجام می‌شود‌، که در آن فروشنده در مقابل دریافت تمام یا قسمتی از وجه کالا و ارائه تخفیف‌های لازم در صورت توافق سرمایه‌گذار به جای پرداخت هزینه مالی فروشنده فروش قسمتی از بار موجود خود را به سرمایه‌گذار واگذار می‌کند.

سرمایه‌گذار در این قرارداد ضمن انتفاع از تخفیف از پرداخت هرگونه هزینه انبارداری و غیره معاف است.در این بین گاهی اوقات حواله‌های توزیع شده یارانه ای به تولید‌کنندگان نیز در بازار معامله شده که با این نوع معامله کاملا‌ متفاوت است. در حواله‌های دولتی فروشنده در واقع مصرف‌کننده‌ای است که به هر دلیل از مصرف کالای یارانه ای خود چشم‌پوشی کرده و آن را در بازار آزاد به فروش می‌رساند‌.

مشارکت در واردات‌:

این نوع قراردادها به تازگی رواج یافته و نسبت به انواع قبلی کمتر انجام می‌شود. در این نوع قراردادها واردکنندگانی که از توان مالی مناسب برخوردار نیستند از طریق اخذ تسهیلات از افراد توانمند وارد قرارداد مشارکت شده و علاوه بر انتفاع از نرخ بهره از تخفیف فروش نیز برخوردار می‌شوند.

مشارکت در تولید

این نوع قراردادها معمولا‌ بین علاف‌های محلی و کشاورزان تنظیم می‌شود که با توجه به بافت روستایی و عدم تمکن مالی کشاورزان، سرمایه‌گذاران نیازهای مالی کشاورزان را در فصل کشت پرداخت کرده و در هنگام درو و بسته به نوع شرایط عقد قرارداد از سود حاصله منتفع می‌شوند. البته معاملات سلف در این نوع قراردادها بیشتر مشاهده می‌شود.

مقایسه معاملات بازار توحید و انواع قراردادهای تعریف شده در بورس

با‌اندکی تامل در معاملات بازار توحید و دقت در آیین‌نامه معاملات بورس کالای ایران متوجه شباهت‌های بسیار زیاد این معاملات و قرارداد‌های بورس می‌شویم، به طوری که می‌توان برای معاملات واریز قراردادهای نقدی، برای معاملات وزن پول قراردادهای نقدی با تسویه اعتباری، برای معاملات عرف قراردادهای سلف کوتاه مدت، برای معاملات سلف نیز می‌توان همان قراردادهای سلف را مثال زد. نکته قابل توجه در معاملات بازار توحید استفاده از ابزارهای مدرن مالی است که در معاملات فروش حواله یا مشارکت در واردات می‌توان دید. این قراردادها همان قراردادهای آتی و اختیار معامله در بورس هستند که به شکل سنتی در بازار توحید انجام می‌شوند.با توجه به مطالب ارائه شده فوق در می‌یابیم در کشور مانیز همانند کشورهای توسعه یافته معاملات کالاهای کشاورزی از بالاترین رقم در بین کالاهای دیگر برخوردار است که متاسفانه به دلیل عدم توفیق بورس کشاورزی تاکنون کالاهای کشاورزی و معاملات بخش کشاورزی از کمترین سهم در بورس برخوردار است که در قسمت‌های بعد به توضیح علل آن خواهیم پرداخت.

*مدیر عامل کارگزاری بهپرور