« ۱۳داستان از سالی که گذشت»، دستمایه ویژه نامه آخر سال دنیای اقتصاد شد تا بر اساس آن به روایت ماجراهایی بپردازد که در سال ۹۷ رخ داد. از نوسانات شدید ارزی و تاثیر آن بر بازارهای مختلف گرفته تا کنش و کنشگری درعرصه سیاست و دیپلماسی. از تغییرات بورس تا خلق رانت در حوزه های مختلف و حتی از ماجرای سلاطین نوظهور اقتصادی که این روزها هر کدام از گوشه ای سر بر می آورند.

۱۸اردیبهشت ماه سال جاری دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا یکی از امضاهای معروفش را پای فرمان خروج کشورش از توافق هسته‌ای گذاشت و با لبخندی جلوی دوربین ده‌ها عکاس از بازگشت تحریم‌هایی که بر اساس برجام رفع شده بود، خبرداد. سه ماه بعد یعنی ۱۵ مرداد ۹۷ رئیس‌جمهور آمریکا، فرمان اجرایی اعمال سخت‌ترین تحریم‌ها علیه ایران را امضا کرد و از آن زمان جنگی سخت میان ایران و آمریکا در جریان است. با تمام اینها به نظر می‌رسد دولت ترامپ دریک سال گذشته به رغم فشارهای اقتصادی بسیار بر ایران نتوانسته در عرصه بین‌الملل موفقیت چندانی در همراه‌سازی کشورها به‌خصوص اروپا با خود داشته باشد.

مفاسد اقتصادی و برخورد با آنان اگر چه در سال ۱۳۹۷ حسابی خبر ساز شد اما محدود به این روزها نیست. «اختلاس ۱۲۳ میلیاردی» در ابتدای دهه ۷۰ تا اختلاس ۳ هزار میلیاردی مه‌آفرید امیرخسروی که رکورددار بود. در جریان این اختلاس فاضل خداداد با برگزاری چند جلسه دادگاه محکوم به اعدام و در تاریخ یکم آذر ۱۳۷۴ حکم اجرا شد. متهم ردیف دوم این پرونده، مرتضی رفیق‌دوست نیز به حبس ابد محکوم شد اما پس از ۸ سال و در سال ۱۳۸۲ از زندان آزاد شد.

سال ۹۷ را می‌توان متلاطم‌ترین سال بورس تهران طی تاریخ فعالیتش دانست. براساس آمار موجود ۱۲ نوبت از ۲۰ جهش بالای سه درصدی شاخص کل سهام، در سال ۹۷ رخ داده و نیمی از افت‌های دو تا پنج درصدی طی بیش از ۲۰ سال اخیر هم در این سال به وقوع پیوسته است. همسو با افت و خیز قیمت‌ها، سیلاب توفنده نقدینگی بر بستر سهام، رکورد حجم و ارزش معاملات خرد را در هم شکسته است. خروج آمریکا از برجام، بازگشت مجدد تحریم‌های نفتی و غیرنفتی، ثبت ارقام بی‌سابقه برای بهای ارزها، جنگ تجاری بین غول‌های اقتصادی جهان و نوسان شدید قیمت‌ها در بازار جهانی، لقب متلاطم‌ترین سال را برای بورس تهران طی سال ۹۷ به ارمغان آوردند.

درحالی آخرین روزهای سال ۹۷ در حال سپری شدن است که نفت برنت به‌عنوان مهم‌ترین نفت‌ شاخص در بازارهای جهانی حدود ۶۵ دلار بر بشکه به فروش می‌رسد، اما این نفت شاخص در ابتدای سال در سطح ۷۰ دلار قرار داشت. بنابراین باید گفت که روند قیمت نفت در سال ۹۷ کاهشی بوده و بیش از ۷ درصد کاهش سالانه را تجربه کرده است. اما روند کاهشی قیمت با نوسانات شدیدی همراه بود، نفت در اوایل مهر ماه سطوح قیمتی بیش از ۸۶ دلار بر بشکه را که بیشترین سطح ظرف ۴سال اخیر بود، تجربه کرد، در حالی که کمتر از سه ماه بعد آن یعنی در اواخر آذر حدود ۵۰دلار معامله شد.

چند روز بیشتر تا آغاز سال ۹۸ باقی نمانده است؛ سالی که «بنزین هزار تومانی» در آن چهار ساله می‌شود. ماجرای قیمت بنزین در ایران این روزها تبدیل به نامعادله‌ای شده است که ظاهرا نه دولت و نه مجلس راه‌حلی برای آن ندارند. ظاهر ماجرا ساده به‌نظر می‌رسد. صاحبان خودرو در ایران می‌توانند باک خودروهایشان را با بنزینی که قیمت هر لیتر آن هزار تومان است پر و سوخت ترددهای ضروری و غیرضروری خود را تامین کنند.

بورس کالا سال ۹۷ را با یک تصمیم عجیب و غریب شروع کرد؛ تصمیمی که با تمام جنگ و جدلی که کارشناسان و فعالان حوزه‌های مختلف صنعتی از جمله فولاد، فلزات غیرآهنی، پتروشیمی ها، محصولات نفتی و... برای جلوگیری از اعمال آن به کار بستند مدت‌ها طول کشید تا متوقف شد و طی همین مدت هزاران میلیارد تومان رانت را به جیب دلالان واریز کرد. این تصمیم چیزی نبود جز قیمت‌گذاری محصولات مختلف بر مبنای ارز ۴۲۰۰ تومانی. داستان از آنجا شروع شد که با رشد قیمت ارز دولت تصور کرد که باید یک قیمت مشخص برای دلار در نظر بگیرد و همه بازارهای مواد اولیه که قیمت‌گذاری‌شان مستقیما به قیمت ارز وابسته بود بر این مبنا قیمت‌گذاری شوند.

سال‌ها پیش و در دولت نهم قرار شد نفت به بورس وارد شود. این اتفاق در آن دولت بعد از ۷ بار تمرین عرضه به بایگانی سپرده شد اما امسال دولت دوازدهم نفت را به بورس انرژی برد. از حق نگذریم اگرچه خرید چندانی در عرضه‌های صورت گرفته از طلای سیاه در این بازار صورت نگرفت، اما معاملات کاملا حرفه‌ای و بر مبنای استانداردهای بین‌المللی انجام شد. اشکالاتی هم که در مسیر معاملات وجود داشت به تدریج در حال برطرف شدن هستند؛ ازجمله در مورد نحوه بازگرداندن مابه ازای ارزی و ریالی فروش نفت یا ورود خریداران خارجی و... متاسفانه ترامپ در سالی که گذشت از برجام خارج شد و نفت یکی از مهم‌ترین اهداف وی در بحث تحریم‌ها است.

قیمت هر کیلو گوشت گوسفندی در اسفندماه سال گذشته حدود ۴۰ هزار تومان بود؛ اما در هفته‌های اخیر به حدود ۱۲۰ هزار تومان افزایش یافته است؛ به این معنی که قیمت گوشت در این بازه یک ساله حدود ۳ برابر شده است. قیمت دلار که در بازار آزاد در اسفندماه سال گذشته حدود ۳۸۰۰ تومان بود، پس از طی فراز و نشیب‌های پیاپی در هفته‌های اخیر حول ۱۳ هزار تومان نوسان داشته است؛ بنابراین نرخ دلار هم در این بازه زمانی بیش از ۳ برابر رشد داشته است. سیاست دلار ۴۲۰۰ تومانی در ۲۱ فروردین معرفی شد تا از افزایش قیمت کالاهای اساسی مانند گوشت قرمز جلوگیری کند و تاکنون روی همان ۴۲۰۰ تومان ثابت مانده است؛ اما قیمت گوشت قرمز همپا با قیمت دلار بازار آزاد حرکت کرد.

داستان صدور بخشنامه‌های ارزی و تجاری در سالی که گذشت بی‌شباهت به «مثنوی هفتاد من» نیست. تقریبا هفته‌ای نبود که یک دستور جدید برای فعالان اقتصادی صادر نشود. یا اخطار و هشدار ارزی داده می‌شد یا فهرست‌های ریز و درشت ممنوعه‌های وارداتی و صادراتی ابلاغ می‌شد. ترجیع‌بند تکرارشونده این هرج و مرج بخشنامه‌ای، بیش از هر چیز بی‌ثباتی و تغییرات پیایی بود که سایه خود را بر فعالیت‌های تجاری افکند. بررسی‌های بخش خصوصی حاکی از آن است که در سال ۹۷ به طور متوسط هر ۵روز یک بخشنامه تجاری یا ارزی از سوی سیاست‌گذار صادر شده است. اما برای پیدا کردن سرنخ این داستان پر پیچ و خم باید به فروردین ماه امسال برگردیم، یعنی زمانی که سیاست تک نرخی شدن دلار با نرخ ۴۲۰۰ تومانی به‌طور رسمی از سوی معاون اول رئیس‌جمهوری اعلام شد.

در سالی که گذشت کمبود پوشک و گوشت قرمز به یکی از سوژه‌هایی تبدیل شد که خیلی‌ها به آن واکنش نشان دادند و حتی از آن به‌عنوان دستمایه‌ای برای گفتارها و نوشتارهای طنز استفاده کردند. از هجوم متقاضیان برای انبار کردن پوشک تا هواپیما سواری گوسفندان!

تبعات داستان‌های مربوط به دلار ۴۲۰۰ تومانی، تنها به یک یا دو مورد ختم نشد. اختلال در روند ثبت سفارش‌ها یکی از آن حفره‌های عمیقی بود که خیلی‌ از تجار در آن گرفتار شدند. تقریبا با فاصله کوتاهی پس از اعلام دلار ۴۲۰۰ تومانی از سوی دولت در فروردین‌‌ماه، صف‌های طولانی برای ثبت سفارش شکل گرفت و به یکباره میل و عطش ثبت سفارش چند برابر شد. آمار و ارقام اعلام شده از سوی نهادهای رسمی، عطش ثبت سفارش را به اثبات رساند. پس از گذشت دو ماه از اعلام دلار ۴۲۰۰ تومانی یعنی تا ۲۰ خردادماه، حدود ۲۵ میلیارد دلار ثبت سفارش صورت گرفت، یعنی افزایش ۶۶ درصدی نسبت به مدت مشابه در سال ۹۶. البته شتاب این رقم در تیر ماه فروکش کرد و رقم کلی ثبت سفارش تا انتهای این ماه به حدود ۴۰ میلیارد دلار رسید. در واقع کند شدن حرکت شتابان ثبت سفارش، پس از راه‌اندازی بازار دوم ارز و محدودیت‌های اعمال شده در ثبت سفارش اتفاق افتاد.

بازارهای «خرید و فروش» و «ساخت‌وساز» مسکن در یک‌سالی که گذشت همواره تحت فشار مخرب یک ویرانگر خارجی قرار داشت؛ شوک‌های پی‌درپی ارزی به‌خصوص در نیمه اول سال ۹۷ از دو جهت، مسیر رونق تازه شکل گرفته در بازار معاملات خرید مسکن در تهران و دیگر شهرهای بزرگ را تخریب کرد.

در شرایطی که تصور می‌شد مشتریان و زنجیره خودروسازی کشور پس از پشت‌سر گذاشتن تحریم‌های هسته‌ای و توافق با شرکای خارجی با حصول برجام، طعم شیرین تولید خودروهای متفاوت و به روز را در خطوط تولیدی خودروسازان در سال ۹۷ بچشند که نقض برجام این طعم شیرین را تنها به رویایی دست‌نیافتنی تبدیل کرد.

هنوز کام اهالی بازار موبایل با اجرای طرح رجیستری شیرین نشده بود که افزایش ناگهانی قیمت ارز در بهار خنده را بر لب فروشندگان خشک کرد. به هر حال، با آن شتابی که قیمت ارز پیش گرفته بود دیگر کمتر کسی دنبال گوشی جدید بود. اما انگار سالی که قرار بود برای بازار موبایل نکو نباشد، از بهارش پیدا بود. حتی در این میان، داروی آرام‌بخش دولت که همان دلار ۴۲۰۰ تومانی بود هم نتوانست حال ناخوش بازار موبایل را خوش کند، به‌ویژه زمانی که برخی واردکنندگان، با وجود دریافت ارز دولتی، موبایل‌ها را با نرخ ارز آزاد فروختند.