گاهشمار
حل مساله آذربایجان در آذر سال ۱۳۲۵
نیلوفر کسری- نیمه‌های پایانی آذر ۱۳۲۵ زمانی است که نیروهای ارتش وارد آذربایجان شدند و فرقه دموکرات نیز فروپاشید. سال ۱۳۲۴ش برای کشور ایران سالی پر تلاطم و ناگوار بود. جنگ جهانی دوم با وجود ضعیف شدن بعضی از جبهه ها، همچنان فشار اقتصادی و سیاسی خود را بر کشور تحمیل می‌کرد. قحطی و کمبود مواد غذایی از یک طرف و بیکاری و تورم از طرف دیگر تمام طبقات را در فشار و مضیقه قرار داده بود. تمام خاک ایران در سلطه ارتش متفقین (شوروی، انگلیس و آمریکا) قرار داشت و شمار زیادی از اسرای جنگی به ایران کوچ داده شده بودند.
در روز ۳ شهریور ۱۳۲۴ش سید جعفر پیشه وری مدیر روزنامه آژیر وارد تبریز شد و اعلامیه‌ای مبنی بر خودمختاری آذربایجان و ترویج زبان ترکی به‌عنوان زبان رسمی منطقه منتشر ساخت. اندکی بعد مجلس ملی آذربایجان افتتاح و ورود و خروج مردم به شهر ممنوع شد. حاکم آذربایجان از شهر بیرون شد و شهر به کل به دست نیروهای متمایل به شوروی افتاد.در این بین مجلس چهاردهم به اتفاق به انتخاب یک نخست‌وزیر قدرتمند و سیاستمدار، به عنوان یک نیاز ملی رای داد و احمد قوام بار دیگر به عنوان تنها سیاستمداری که توان مذاکره با شوروی را دارد، به صدارت رسید.
البته قوام‌السلطنه از مدتی پیش با حلقه یاران خود چون علی امینی، مظفر فیروز، حسن ارسنجانی، عباس اسکندری، دکتر اقبال و... به فعالیت جهت کسب پست نخست‌وزیری پرداخته بود؛ اما مخالفت شاه با او از یک طرف و مخالفت انگلیسی‌ها که او را از طرفداران شوروی می‌پنداشتند از طرف دیگر، شرایط را برای هرگونه فعالیتی مختل می‌کرد.
قوام در این دوره از صدارت خود امتیازات عمده‌ای داشت. اول اینکه نخست وزیر قانونی کشور بود و از طرف اکثریت نمایندگان انتخاب شده بود. دوم اینکه شاه بدون جنجال و هیاهو نمی توانست او را برکنار سازد. سوم اینکه نیروهای چپ فعال در کشور و حتی نیروهای شوروی او را تایید می‌کردند.قوام با اخذ استراتژی خاصی باعث حل مساله آذربایجان شد. اول آنکه وی با راضی کردن شوروی از طریق وعده دادن امتیاز نفت شمال، دولت انگلیس را به مبارزه با روس‌ها واداشت، از آمریکا و سازمان ملل متحد جهت خروج نیروهای شوروی کمک گرفت و نظر مساعد حزب توده و حزب دموکرات را به خود جلب کرد.قوام با ملاقات با استالین قول امتیاز نفت شمال را به او داده و نظر مساعد او را جلب کرد. همچنین از طریق سازمان ملل متحد دولت آمریکا را وادار کرد تا به نیروهای روسیه اولتیماتومی مبنی بر خروج از خاک ایران داده شود.
ترومن، رییس‌جمهور آمریکا در اول فروردین سال ۱۳۲۵ش اولتیماتوم معروف خود را برای دولت شوروی فرستاد و تهدید کرد که اگر شوروی خاک ایران را تخلیه نکند، آمریکا نیز نیروهای خود را وارد ایران خواهد کرد.
در ۶ فروردین همان سال گرومیکو نماینده دولت شوروی در شورای امنیت با اشاره به تخلیه ایران از قوای شوروی اضافه کرد که تدریجا روند تخلیه اجرا خواهد شد و نیازی به مذاکره در شورای امنیت نیست. نمایندگان آمریکا و انگلیس معتقد بودند که تخلیه ایران از قوای شوروی باید در شورای امنیت مطرح شود. موضوع طرح مساله در شورای امنیت به رای گذارده شد؛ ۹ رای موافق و ۲ رای مخالف داده شد. در همین جلسه حسین علاء نماینده ایران در شورای امنیت نطق مفصلی ایراد کرد و گفت: شوروی از ایران توقعاتی دارد که با حاکمیت و استقلال ایران مغایر است.
در ۱۰ فروردین اولین جلسه شورای عالی اقتصاد به ریاست قوام و عضویت مظفر فیروز، دکتر علی امینی، عبدالحسین نیک‌پور، ابوالحسن صادقی، ابوالحسن ابتهاج، سلمان اسدی، علی وکیلی، دانش بزرگ‌نیا، کوروس خسروشاهی و آرامش تشکیل شد. دکتر امینی دبیر کل شورای عالی اقتصاد گردید.
بالاخره قوام در فروردین ۱۳۲۵ موفق شد تا با روسیه به توافق برسد. مذاکرات قوام و سادچیکف سفیر جدید شوروی پایان یافت و اعلامیه مشترکی صادر کردند. در متن اعلامیه آمده است: ۱- ارتش شوروی ظرف یک ماه و نیم خاک ایران را تخلیه خواهد کرد. ۲- قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی تا انقضای مدت هفت ماه برای تصویب مجلس پانزدهم پیشنهاد شود. ۳- در مورد آذربایجان چون مساله داخلی ایران است ترتیب مسالمت‌آمیزی اتخاذ شود.
در اردیبهشت ماه همان سال سعی شد تا با سید جعفر پیشه‌وری به توافق برسند، اما مذاکرات نتیجه نداد و در اول خرداد در شورای امنیت موضوع تخلیه ایران از نیروهای شوروی مطرح گردید.در ۴ خرداد سفیر کبیر شوروی رسما اعلام کرد تخلیه ایران از نیروهای شوروی انجام گرفته است، اما دولت به دلیل درگیری‌های متعدد در نواحی اصفهان، فارس و خوزستان از هرگونه اقدامی در منطقه آذربایجان خودداری کرد تا اینکه قوام با محمدناصر قشقایی به توافق رسید و نواحی جنوبی تحت انقیاد دولت مرکزی درآمد.
به دنبال ایجاد شرایط مساعد در نواحی جنوبی در آذر ماه ۱۳۲۵ از طرف نخست‌وزیر اعلامیه اعزام نیرو به زنجان و خمسه صادر شد و در ۱۹ آذر ۱۳۲۵ طبق دستور نخست‌وزیر، نیروهای ارتش از زنجان به طرف میانه و تبریز حرکت کردند. در چند ستون جنگ در گرفت. پس از مدتی زد و خورد کلیه افراد فرقه دموکرات دستگیر شدند. در ۲۰ آذر نیروهای نظامی شهر میانه را تصرف و به سمت تبریز پیشروی کردند.
پیشه‌وری و وزیران فرقه دموکرات از مرز گذشته وارد خاک شوروی شدند. در ۲۱ آذر نیروهای دولتی به فرماندهی سرهنگ حسین هاشمی وارد شهر تبریز شدند و زمام امور تبریز را در دست گرفتند. این اقدامات پس از خروج کامل نیروهای روسیه از ایران شور و شوق ملی را افزود و مردم را به آینده کشور پس از جنگ دوم جهانی امیدوار کرد.
ارسال نظر