مهدی میرزایی*

تاریخچه

هر چند اطلاعات کافی از اولین معامله لیزینگ در دسترس نیست ولی اطلاعات موجود حاکی است که این امر ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مناطقی از سومر باستان به وقوع پیوسته است. در برخی از لوح‌های به دست آمده، اجاره دادن وسایل کشاورزی و واگذاری حق استفاده از زمین، آب، گاز و سایر دام‌ها ثبت شده است، در برخی از تمدن‌های باستانی دیگر مانند تمدن یونان، رم و نیز مصر، لیزینگ به عنوان یک روش تامین مالی مطلوب و گاه تنها روش مالی برای حل مشکلات اقتصادی مطرح بوده است. در بابل و بین‌النهرین بازرگانی رواج فراوان داشت. بانک‌هایی که برای توسعه تجارت و کشاورزی به مردم وام می‌دادند، تشکیل شده بود که معروف‌ترین آنها دو بانک برادران اگیبی و پسران موراشو در بابل بوده است. امیران و بزرگان و دستگاه‌‌های اداری و مذهبی، کارگرانی داشتند که آنان را «مانیا» می‌خواندند. بر اینان که بردگانی بیش نبودند داغ می‌‌نهادند و در امور ساختمانی و کشاورزی و صنعت از وجودشان استفاده می‌کردند. اینان از اسیران جنگی به شمار می‌رفتند و آنان را غالبا در روستاها سکونت می‌دادند.

لیزینگ

لیزینگ، توافقنامه‌ای است بین صاحب تجهیزات (موجر) و فردی که از تجهیزات استفاده می‌کند (مستاجر) که با شرایط معین برای مدت زمان معلوم و در ازای دریافت مبالغی مشخص (مال‌الاجاره‌های متناوب) تنظیم می‌شود. این توافقنامه، قراردادی مکتوب است که بخش‌های مختلفی دارد و شرایط انجام عملیات لیزینگ مانند طول دوره قرارداد، مبلغ و سررسید پرداخت اقساط مال‌الاجاره، مشخصات تجهیزات مورد اجاره و در نهایت شرایط و تاریخ انقضای قرارداد خریدار را تشریح می‌کند. امروزه لیزینگ، راه‌حل مناسبی برای رفع مشکلات مالی موسسات مختلف در سراسر دنیا است، تقاضای روزافزون برای لیزینگ، موجب به وجود آمدن صنعتی با درآمد سالیانه بیش از ۵۰۰میلیارد دلار شده است. نفوذ صنعت لیزینگ به بازار، هر سال رشد اقتصادی بیشتری را نشان می‌دهد به طوری که در برخی اقتصادهای توسعه‌یافته، سهم آن بیش از ۴۰درصد کل ساختار سرمایه‌ است.

لیزینگ در ایران

لیزینگ در ایران، قریب به سه دهه قدمت دارد. این صنعت مقارن با اشاعه آن طی دهه ۱۹۷۰ به بعد در اقتصاد کشورهای در حال توسعه آسیایی و آمریکای لاتین، در اواسط دهه ۱۳۵۰ و به عبارت دقیق‌تر در تیرماه ۱۳۵۴ با سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی کشور و مشارکت مالی و دانش فنی فرانسویان شکل گرفت و بدین ترتیب نخستین هسته تشکیلاتی لیزینگ به نام «شرکت لیزینگ ایران» در ایران با سرمایه یکصد میلیون ریال تاسیس و فعالیت خود را در زمینه اعطای تسهیلات اعتباری، اجاره ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی آغاز کرد. دو سال بعد دومین شرکت نیز با سرمایه‌گذاری و دانش فنی فرانسویان و مشارکت سرمایه‌ای چند بانک و با سرمایه یک میلیارد ریال به نام «شرکت آریا لیزینگ» تاسیس شد و آغاز به کار کرد. گفتنی است هر دو شرکت فوق اکنون به صورت گسترده و فعال در بازار پول و سرمایه کشور حضوری پرثمر دارند. از سوی دیگر، لیزینگ در قانون عملیات بانکی بدون ربا و مصوب دی‌ماه ۱۳۶۲ تحت عنوان اجاره به شرط تملیک که نوعی از عملیات لیزینگ مالی است، مشروعیت یافت و دستورالعمل‌های اجرایی آن تدوین و ابلاغ شد. لیزینگ به دلیل خدمات گسترده مالی و نیز طیف وسیع تجهیزاتی که شامل می‌شود به شکل صنعتی جهانی درآمده است. لیزینگ منحصر به صنعتی خاصی نیست بلکه با استفاده از آن می‌توان تجهیزات مختلفی چون کامپیوتر و لوازم کار، حتی هواپیما و کشتی را تهیه کرد. البته آنچه در ایران با آن مواجه هستیم اکثر قریب به اتفاق شرکت‌های فعال در بخش لیزینگ در زمینه مبادله خودرو متمرکز شده و این کالا با توجه به ویژگی‌های آن از جمله داشتن شماره شهربانی و امکان ردیابی و استرداد آن در صورت عدم ایفای تعهدات مستاجران و در نتیجه ریسک پایین سرمایه‌گذاری سبب شده است که مردم گرایش بیشتری نسبت به تاسیس شرکت‌های لیزینگ در زمینه خودرو از خود نشان می‌دهند.

براساس اطلاعات و آمار کانون شرکت‌های لیزینگ ایران تا پایان سال ۸۴ شرکت‌های لیزینگ ثبت شده در کشور به تعداد ۲۷۸شرکت و با سرمایه‌ ثبتی حدود ۳۵۰۰میلیارد ریال رسیده است که حدود ۳۰درصد از این شرکت‌ها فعالیت اساسی دارند. براساس آمار این کانون، گردش مالی این شرکت‌ها تا پایان شهریور ۸۵ بیش از ۲۰۰۰میلیارد تومان بوده است.

انواع لیزینگ

- لیزینگ عملیاتی: قدیمی‌ترین و ساده‌ترین نوع عملیات لیزینگ است که بر مبنای آن متقاضی، کالای موردنظر خود را در چارچوب قراردادهای کوتاه‌مدت یا میان‌مدت و فقط به قصد بهره‌برداری و برخورداری از حق انتفاع، اجاره و در پایان دوره قرارداد آن را به موجر مسترد می‌دارد.

- لیزینگ مالی: در نوع خود یکی از پیشرفته‌ترین شیوه‌های لیزینگ در دنیا است، در این روش متقاضیان یا در واقع مستاجران آتی شرکت نسبت به انتخاب، بازرسی، بیمه، تعمیر و نگهداری و... تجهیزات موردنیاز خود دقیقا به عنوان نماینده موجر اقدامی می‌نمایند، ضمن اینکه مالکیت حقوقی و قانونی مورد اجاره متعلق به موجر و مالکیت اقتصادی آن متعلق به مستاجر خواهد بود. این نوع لیزینگ دارای انواع مختلفی است که از آن جمله می‌توان به لیزینگ کمک فروش، لیزینگ اهرمی، خرید و اجاره مجدد و لیزینگ برون‌‌مرزی اشاره کرد. زیرمجموعه‌های لیزینگ سرمایه‌ای یا اجاره اعتباری عبارتند از:

روش لیزینگ اجاره اعتباری کمک فروش

در این روش بین شرکت لیزینگ (موجر) و شرکت تولیدکننده توافق می‌شود که تولیدکننده کالای تولیدی خود را در اختیار شرکت لیزینگ قرار دهد تا شرکت لیزینگ تولیدات را در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار کند. این نوع عملیات در شرکت‌های خودروسازی و شرکت‌های تولیدی معمول است.

روش لیزینگ اهرمی یا اجاره اعتباری سه جانبه

این روش در اصل جهت اجاره کالاهایی با قیمت زیاد مثل کشتی، هواپیما، ماهواره، تاسیسات عظیم نفتی و گازی و تجهیزات به کار گرفته می‌شود. شرکت لیزینگ با استفاده از تسهیلات بانکی یا موسسات اعتباری بین‌المللی منابع لازم برای اجاره اهرمی را تامین می‌کند و با استفاده از این منابع کالای موردنیاز را در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار می‌نماید.

روش لیزینگ خرید و اجاره مجدد

براساس این روش متقاضی به منظور تامین نقدینگی موردنیاز، ماشین‌آلات یا تجهیزات و ساختمان متعلق به خود را به شرکت لیزینگ می‌فروشد و مجددا همان کالا را در قالب قرارداد اجاره اعتباری در اختیار می‌گیرد. به این ترتیب ضمن تامین نقدینگی موردنیاز، در پایان مدت قرارداد مجددا کالای مورد اجاره را به خود اختصاص می‌دهد.

وام‌های رهنی یا مشارکت مدنی و فروش اقساطی که بانک‌ها با مالکان زمین جهت ساخت بنا یا بسازو بفروش‌ها، موسسات و کارخانه‌ها دارند. براساس این روش شکل گرفته است.

*دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت