هفت جنبه ناامنی
جنگ در اوکراین که یکی از تولیدکنندگان بزرگ برخی محصولات کشاورزی، به‌ویژه گندم و ذرت است، تحریمهایی که غرب علیه روسیه اعمال کرده و تدابیری که برخی کشورها برای حفاظت از محصولات کشاورزی و مواد غذایی داخلی خود اتخاذ کردهاند، سه عامل جدید نگرانی و تهدیدی برای امنیت غذایی جهان است. این نگرانی وجود دارد که بحران گرسنگی به وجود آید و به‌ویژه کشورهای فقیر، از این تحول زیان خواهند دید. در ادامه، به بررسی برخی از جنبه‌‌‌های وضعیت کنونی عرضه محصولات کشاورزی و مواد غذایی می‌‌‌پردازیم.
نخستین مورد، اختلال در تولید است. جنگ در اوکراین، عرضه محصولات مهم کشاورزی را که از منطقه دریای‌سیاه صادر می‌شوند، کم کرده است. علت این بوده که بنادر اوکراین مورد حمله قرار گرفته‌اند و کشتی‌‌‌ها از نزدیک شدن به بنادر اجتناب کردهاند. صادرات بسیاری از محصولات، از گندم و روغن گیاهی تا کود کاهش یافته است. نکته دیگر این است که بر اثر جنگ، کشت بهاره در اوکراین دچار اختلال شده است. کشاورزان اوکراینی تلاش می‌کنند، به هر شکل فعالیت معمول خود را ادامه دهند؛ اما بدون شک، از میزان کاشت کاسته می‌شود و برداشت محصولاتی که قبلا کاشته شدهاند نیز مختل خواهد شد. یکی از صادرکنندگان بزرگ مواد غذایی اوکراین مجبور شده است، غذای ارتش را تامین کند. از سوی دیگر، در صادرات گندم روسیه اختلال پدید آمده است و برخی محصولات به کشورهایی صادر شدهاند که قبلا از اوکراین محصول موردنیاز خود را تامین می‌کردند. به این ترتیب، شرایط حاکم بر تولید و صادرات نگران‌کننده است و اثرات جنگ، مدت‌ها ادامه خواهد داشت.
دومین موضوع، رشد شدید قیمت انرژی است. افزایش قیمت‌ها از سال گذشته شروع شد؛ زیرا بر مصرف افزوده شده و میزان عرضه کافی نبوده است. بازگشایی اقتصادها پس از کاهش شدت همه‌گیری کرونا، زمینه رشد مصرف انرژی را فراهم کرده است. قیمت انرژی و مواد غذایی، ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. در اروپا افزایش شدید قیمت گاز طبیعی که ماده اولیه بسیار مهم تولید کود نیتروژن است، از پیش سبب شده است تا برخی کارخانه‌ها از تولید کود بکاهند. قیمت سوخت که کشاورزان از آن برای ماشین‌آلات خود استفاده می‌کنند نیز رشد کرده و تحریمهایی که علیه روسیه اعمال شده، یکی از عوامل مهم رشد قیمت انرژی است؛ زیرا این کشور، صادرکننده بزرگ نفت و گاز و فرآورده‌های نفتی است و همواره نگرانی‌های عمیقی درباره اختلال در عرضه انرژی روسیه وجود داشته است. افزایش قیمت انرژی بر اثر جنگ روسیه علیه اوکراین، آمریکا را وادار کرده است تا برنامه‌ای جدید برای مقابله با رشد قیمت‌ها اجرا کند. بایدن، هفته گذشته فرمانی را امضا کرد که طبق آن قرار است، به مدت ۶ماه هر روز یک‌میلیون بشکه نفت از ذخایر استراتژیک این کشور برداشت شود. اجرای این برنامه از اول ماه آینده میلادی شروع می‌شود. این اقدامی بی‌‌‌سابقه است که نشان می‌دهد، دولت بایدن تا چه حد نگران بالا رفتن و بالا باقی ماندن قیمت بنزین در آمریکاست. رشد قیمت انرژی، اثرات زیادی بر نرخ تورم دارد و قطعا مشکلات بزرگی برای اقتصادهای واردکننده به وجود می‌آورد.
سومین موضوع، کود است. قیمت انواع کود که یکی از مواد اصلی تولید محصولات کشاورزی است، حتی قبل از حمله روسیه به اوکراین، در مسیر صعودی در حرکت بود؛ زیرا در تولید آن اختلال‌هایی پدید آمده و حالا جنگ موانع جدیدی در برابر تولید و عرضه کود به بازارهای جهان به وجود آورده است. ماه گذشته میلادی، دولت روسیه از تولیدکنندگان کود در این کشور خواست که عرضه محصولات خود به بازارهای جهانی را کاهش دهند. روسیه تولیدکننده بزرگ انواع کود است و این درخواست پوتین، نگرانی‌هایی درباره کاهش تولید محصولات کشاورزی در بسیاری از کشورها به وجود آورده است. اقدام روسیه بر شدت ابهام‌ها و نگرانی‌ها درباره آینده افزوده است؛ زیرا از پیش کشوری مانند برزیل که بزرگ‌ترین واردکننده کود در جهان است، برای تامین این ماده با مشکل مواجه بود. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، گفته است که این کشور کود موردنیاز کشورهای دوست را تامین خواهد کرد؛ البته اول باید نیاز داخلی به این ماده تامین شود. رشد شدید قیمت کود سبب شده است تا برخی از کشاورزان آمریکایی، بیشتر سویا کشت کنند تا ذرت و این تغییر، سبب کاهش عرضه ذرت در بازارهای جهانی می‌شود.
چهارمین موضوع، حمایت‌گرایی یا ملی‌‌‌گرایی غذایی است. دولت‌ها در حال انجام اقداماتی برای حفاظت از محصولات تولیدی در داخل کشورشان هستند و این اقدام، دوران بالا باقی ماندن قیمت‌ها را طولانی می‌کند. مجارستان، آرژانتین، ترکیه، صربستان و مصر همگی بر صادرات محصولات کشاورزی خود محدودیت‌هایی اعمال کرده یا تهدید کردهاند که چنین اقدامی را انجام خواهند داد. این محصولات شامل گندم، روغن‌های گیاهی و... است و هدف دولت‌ها جلوگیری از رشد قیمت‌های داخلی و تضمین عرضه میزان کافی از این محصولات در داخل است. اختلال در جریان عرضه از منطقه دریای سیاه به کشورهای آفریقایی و آسیایی که به‌شدت به محصولات کشاورزی اوکراین و روسیه وابسته هستند، لطمه خواهد زد. به‌عنوان مثال، مصر واردکننده بزرگ گندم است و در سال ۲۰۲۰ حدود ۸۶درصد گندم موردنیاز خود را از این دو کشور تامین کرد.
پنجمین موضوع، خرید بر مبنای وحشت است. موج‌های شوک در حال گسترش به قفسه‌های فروشگاه‌هاست و مردم در حال خرید بیش از معمول هستند. برای مثال، در ترکیه خرید روغن به دلیل ترس از افزایش قیمت‌ها به‌شدت افزایش یافته است. حتی اندونزی که بزرگ‌ترین صادرکننده روغن است، تحت‌تاثیر خریدهای مبتنی بر وحشت مصرف‌کنندگان قرار گرفته و سوپرمارکت‌‌‌های این کشور، فروش روغن خوراکی را محدود کردهاند، به این معنا که به هر نفر تنها یک ظرف روغن فروخته می‌شود و خانواده‌‌‌ها فرزندان خود را به فروشگاه‌ها می‌برند تا بتوانند تعداد بیشتری روغن بخرند. در چین و هند نیز که پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان هستند، نگرانی‌ها درباره کافی نبودن عرضه محصولات غذایی در حال افزایش است و خریداران چینی در حال خرید ذرت و سویای بیشتر از آمریکا هستند تا از تامین این محصول پرمصرف در کشور خود اطمینان حاصل کنند.
ششمین موضوع، تخریب تقاضاست. هنگامی که به دلیل رشد قیمت‌ها، مصرف کاهش می‌‌‌یابد، پدیده‌ای مشاهده می‌شود که اقتصاددان‌ها آن را «تخریب تقاضا» می‌نامند. در هند، افزایش شدید قیمت روغن خوراکی سبب کاهش مصرف شده است. هند بزرگ‌ترین واردکننده این محصول است و مصرف‌کنندگان هندی به‌شدت نسبت به قیمت‌ها حساس هستند. در ایالات متحده، محدودیت‌های بودجه‌‌‌ای به این معناست که بانک‌های غذا باید میزان عرضه مواد غذایی به مردم فقیر را سهمیه‌بندی کنند. مردم آمریکا مدت‌هاست با افزایش قیمت بنزین، رشد هزینه صورتحساب‌ها و... مواجه‌اند و پول کمتری برای خرید مواد غذایی دارند.
هفتمین موضوع مهم این است که برخی عرضه‌‌‌کنندگان محصولات کشاورزی ممکن است برای جبران کاهش عرضه از سوی روسیه و اوکراین بر صادرات خود بیفزایند. به‌عنوان مثال هند، صادرات گندم را در سال‌های اخیر بالا برده و می‌‌‌تواند آن را به ۱۲میلیون تن برساند؛ اما بسیاری از کشورهایی که معمولا می‌‌‌توانند کمبودها را در بازار جهانی جبران کنند با مشکل تولید مواجه‌اند. در برزیل که تولیدکننده بزرگ ذرت و سویاست، خشکسالی به کاهش محصول منجر شده است. در کانادا وضعیت نامساعد هوا به مزارع لطمه زده است. از سوی دیگر بنا به گزارش جدید دولت آمریکا، کشت گندم در این کشور در سال‌جاری تنها یک‌درصد بیشتر از سال گذشته خواهد بود و ماه‌ها طول خواهد کشید تا محصول برای برداشت آماده شود. بر مبنای آنچه بیان شد، بسیاری از کشورها برای تامین محصولات کشاورزی و مواد غذایی موردنیاز خود با مشکل مواجه‌اند، قیمت‌ها به شدت بالا رفته و اختلال در عرضه مدت‌ها ادامه پیدا خواهد کرد.
