بازار جهانی انرژی در برابر بحرانهایی که زمانی باعث اختلالات پایدار می‌شد، مقاوم‌تر شده‌است
امنیت انرژی؛ مفروضات در‌برابر واقعیات
موشک‌‌‌‌‌های حوثی کشتی‌‌‌‌‌ها را در دریای سرخ غرق می‌کنند و سطح مناقشات بین ایران و رژیم صهیونیستی جدی‌‌‌‌‌تر‌شده، بازار نفت واکنش چندانی به این محرک‌ها نشان نمی‌دهد. این موضوعات در کنار جنگ جاری در اوکراین، تحریم‌های سنگین اعمال‌شده بر تولیدکنندگان بزرگ نفت (از روسیه گرفته تا ایران و ونزوئلا) و کاهش تولید ائتلاف نفتی اوپک‌‌‌‌‌پلاس، در مجموع عرضه حدود ۵میلیون و ۹۰۰هزار بشکه در روز یا حجمی معادل آن را به بازار جهانی انرژی کاهش داده‌است. به نوشته تارنمای جی‌‌‌‌‌آی‌‌‌‌‌اس ریپورتز، در سال۲۰۲۲، اروپا شاهد شدیدترین بحران انرژی خود بود، زمانی‌که چندین دهه‌روابط این منطقه با روسیه (بزرگ‌ترین تامین‌‌‌‌‌کننده انرژی قاره‌‌‌‌‌سبز در آن زمان)، به‌دنبال گسترش جنگ در اوکراین قطع شد. قیمت گاز اروپا در آن سال‌تقریبا ۷۰۰درصد افزایش یافت تا جایی‌که در ماه اوت همان سال به رکورد بیش از ۳۳۰یورو به‌‌‌‌‌ازای هر‌مگاوات ساعت رسید، با این حال قیمت‌ها پس از آن به‌سرعت کاهش‌یافت و در نهایت به یک‌دهم زمان اوج خود در سال۲۰۲۲ سقوط کرد. این موضوع به‌رغم این واقعیت اتفاق افتاد که بن‌‌‌‌‌بست و بحران سیاسی بین اتحادیه اروپا و روسیه مرتفع نشده‌بود، چالشی که هنوز نیز ادامه دارد.
بازار منعطف انرژی
همانگونه که پیشتر اشاره شد، با وجود متغیرهایی نظیر عوامل یادشده شاهد آن هستیم که عوامل ژئوپلیتیک بر بازارهای انرژی، نقش و جایگاه گذشته را ندارند. می‌توان به‌درستی ادعا کرد که در دهه‌حاضر، شاهد بروز یک تحول مهم در بازار جهانی انرژی هستیم؛ جهان امروز در‌برابر اختلالات عرضه انرژی و تهدیدهایی که این منابع را تهدید می‌کند، انعطاف پذیرتر شده‌است. اگر هریک از بحران‌های فوق ۱۰ یا ۱۵سال‌پیش اتفاق می‌‌‌‌‌افتاد، تاثیر آنها بر بازار انرژی، می‌توانست به‌‌‌‌‌مراتب وخیم‌تر و حتی طولانی‌‌‌‌‌تر باشد، با این حال بسیاری همچنان استدلال می‌کنند که وابستگی جهان به سوخت‌های فسیلی، امنیت انرژی را به‌خطر می‌‌‌‌‌اندازد. گزارش اخیر صندوق بین‌المللی پول(IMF) استدلال می‌کند که «بحران انرژی ادامه‌دار در بحبوحه تهاجم روسیه به اوکراین، آسیب‌پذیری‌‌‌‌‌های دیرینه ناشی از اتکا به سوخت‌های فسیلی را آشکار‌کرده و نگرانی‌های تامین امنیت ملی انرژی را دوباره برانگیخته است.»
رئیس کمیسیون اروپا، با اشاره به اولین شوک نفتی در سال۱۹۷۳ اظهار کرد؛«جهان از این موضوع درس نگرفت. ما هنوز از وابستگی خود به سوخت‌های فسیلی و عمدتا نفت خلاص نشده‌‌‌‌‌ایم.» واقعیت این است که جهان از آن شوک درس‌‌‌‌‌های زیادی آموخته است. تامین انرژی نسبت به دهه۱۹۷۰ بسیار امن‌‌‌‌‌تر شده‌است. خطر اصلی در این میان، ریشه در نادیده‌‌‌‌‌گرفتن تنها مولفه اساسی تامین امنیت پایدار انرژی، یعنی «تنوع‌‌‌‌‌بخشی به سبد انرژی» دارد.
بازارهای نفت، از گذشته تاکنون
سال ۲۰۲۳ میلادی مقارن بود با پنجاهمین سالگرد اولین شوک نفتی در جهان. در ۱۹ اکتبر ۱۹۷۳، تولیدکنندگان نفت عرب صادرات نفت خود را به گروهی از کشورهای متحد ایالات‌‌‌‌‌متحده که در طول جنگ یوم‌‌‌‌‌کیپور در کنار مصر از اسرائیل حمایت کرده‌بودند، متوقف کردند. همراه با مجموعه‌‌‌‌‌ای از راهبردهای کاهش تولید، تحریم باعث شد قیمت نفت در عرض چند ماه تقریبا چهار‌برابر شود. حتی زمانی‌که تحریم یادشده برداشته شد، قیمت‌ها بالا ماند و مصائب اقتصادی بزرگی به‌بار آورد و در پی آن بحران‌های جهانی انرژی و مالی به‌وجود آمد، با این حال این بحران‌‌‌‌‌ها باعث ایجاد یک تغییر اساسی در بازارهای جهانی نفت، چه در سمت تقاضا و چه در سمت عرضه شد که به‌تدریج احتمال تکرار چنین سناریویی را کاهش داد و در نتیجه امنیت عرضه انرژی را بهبود بخشید.
در سال۱۹۷۳، نفت تقریبا نیمی از سبد مصرف انرژی جهان را به خود اختصاص می‌داد، اما افزایش قیمت نفت باعث تخریب ساختاری تقاضا شد. پس از آن سال، سهم نفت در ترکیب سبد انرژی جهانی شروع به کاهش کرد، زیرا تا حدی توسط سایر سوخت‌‌‌‌‌ها در بخش‌های مختلف (از جمله گرمایش مسکونی و منطقه‌ای، تولید برق و صنعت) جایگزین شد. استثنا در این میان، صنعت حمل‌ونقل بوده که یافتن جایگزین سوخت برای آن با مشکلات بسیاری روبه‌رو است. امروزه درحالی‌که نفت همچنان سوخت غالب جهانیان است، سهم آن در مصرف جهانی حدود ۳۰درصد است.
نزول جایگاه نفت در سبد انرژی
بر اساس این گزارش، حجم نفت مصرف‌‌‌‌‌شده به‌‌‌‌‌ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی، کاهش ۵۶درصدی (تا سال۲۰۱۹) را به‌ثبت رسانده که نه‌‌‌‌‌تنها از استفاده کارآمدتر از سوخت حکایت دارد، بلکه اهمیت رو به کاهش آن برای جامعه را نیز نشان می‌دهد. نتایج یک مطالعه در سال۲۰۲۱ از سوی مرکز سیاست انرژی جهانی دانشگاه کلمبیا نشان می‌دهد؛ نفت در مقایسه با گذشته نه‌‌‌‌‌چندان دور، جایگاه ممتاز خود را در سبد انرژی از دست داده، ضمن آنکه بشر در استفاده از این کالای استراتژیک کارآمدتر شده‌است. یکی دیگر از نتایج مهم شوک نفتی سال۱۹۷۳، تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) بود. یکی از مسوولیت‌های اصلی آژانس «تضمین امنیت عرضه نفت با تعیین الزامات ذخیره‌سازی برای کشورهای عضو» است که به‌‌‌‌‌موجب آن، هریک از اعضای آژانس بین‌المللی انرژی، معادل حداقل ۹۰ روز از واردات خالص نفت خود را به‌صورت ذخیره در اختیار دارد. در صورت بروز اختلال شدید در عرضه نفت، اعضای آژانس بین‌المللی انرژی می‌توانند این ذخایر را به‌عنوان بخشی از یک واکنش جمعی برای کاهش تاثیرات منفی بر قیمت‌ها و حفاظت از اقتصادهای محلی، به بازار عرضه کنند. در سمت عرضه نیز تغییراتی رخ داده‌است.
در سال۱۹۷۳، اوپک معادل نیمی از نفت مورد تقاضای بازار جهانی را تولید کرد، امری که به این سازمان نفوذ قابل‌توجهی بر بازار داد. امروز، این سهم به حدود ۳۶درصد کاهش‌یافته‌است؛ این در حالی است که تولید نفت خارج از اوپک نیز افزایش یافته‌است. در سال‌های پس از تحریم عربی، قیمت‌های بالا باعث توسعه سریع تولید نفت و گاز در حوزه دریای شمال و آلاسکا شد. دهه‌‌‌‌‌ها بعد، رونق نفت و گاز شیل، ایالات‌‌‌‌‌متحده را به یک صادرکننده بزرگ انرژی تبدیل و پویایی نوظهور بازار انرژی، رقابت متعارف را تغییر داد. این تغییر وضعیت همچنین رویکرد ایالات‌‌‌‌‌متحده به ذخایر نفت اضطراری، معروف به ذخیره استراتژیک نفت (SPR) که بزرگ‌ترین ذخیره نفت‌‌‌‌‌خام اضطراری در جهان به‌‌‌‌‌شمار می‌آید را اصلاح کرد. در همین راستا، بسیاری تصمیم رئیس‌‌‌‌‌جمهور، جوبایدن برای آزادسازی حدود ۵۵میلیون بشکه نفت از محل SPR در سال۲۰۲۱ میلادی را به عنوان راهی برای فشار آوردن مضاعف بر اوپک برای افزایش تولید و کاهش فشارهای تورمی تفسیر کردند.
