ایران برای اصلاح موفق یارانه‌های انرژی، باید اعتماد عمومی را بازسازی کند
ایران و تجارب جهانی در اصلاح یارانه‌‌‌‌‌ها
اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران که در سال‌های اخیر دوبار به‌‌‌‌‌طور جدی اجرا‌شده، درس‌‌‌‌‌های مهمی را دربر دارد که می‌تواند مسیر آینده را روشن کند. ایران در زمینه اصلاح یارانه‌های انرژی دو تجربه متفاوت داشته که هریک درس‌‌‌‌‌های ارزشمندی به‌همراه داشته و نشان می‌دهند که چگونه برنامه‌‌‌‌‌ریزی، زمان‌بندی و درنظرگرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی می‌توانند سرنوشت چنین اصلاحاتی را تعیین کنند.
تجربه موفق سال۲۰۱۰
اولین تلاش جدی برای اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران در سال۲۰۱۰ اجرا شد. این اصلاحات که به‌عنوان بخشی از برنامه هدفمندی یارانه‌‌‌‌‌ها انجام گرفت، با برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق و حمایت‌های گسترده اجتماعی همراه بود. دولت ایران با افزایش تدریجی قیمت حامل‌های انرژی مانند بنزین، گازوئیل و برق، توانست از ایجاد شوک ناگهانی جلوگیری کند. یکی از ویژگی‌های کلیدی این اصلاحات، پرداخت نقدی مستقیم به خانوارها بود. دولت بیش از ۸۰درصد خانوارهای ایرانی را تحت‌پوشش پرداخت‌‌‌‌‌های نقدی قرارداد و به این ترتیب توانست اثرات اقتصادی افزایش قیمت‌ها را برای اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر کاهش دهد. این پرداخت‌‌‌‌‌ها، اگرچه فشار مالی زیادی به دولت وارد کرد، اما به‌عنوان یک اقدام حمایتی، اعتماد عمومی را افزایش و از بروز اعتراضات گسترده جلوگیری کرد. نتایج این اصلاحات چشمگیر بود. کاهش مصرف انرژی، بهبود بهره‌‌‌‌‌وری و کاهش اتلاف منابع از جمله دستاوردهای این سیاست بود. همچنین این اصلاحات باعث شد دولت بتواند بخشی از هزینه‌های خود را کاهش و منابع حاصل از افزایش قیمت‌ها را در بخش‌های دیگر اقتصادی سرمایه‌گذاری کند.
تجربه ناموفق سال۲۰۱۹
در سال۲۰۱۹، دولت ایران تلاش کرد بار دیگر اصلاح یارانه‌های انرژی را اجرا کند، اما این‌بار بدون برنامه‌‌‌‌‌ریزی کافی و در شرایط اقتصادی بسیار دشوار. تحریم‌های سنگین اقتصادی، تورم بالا و نارضایتی عمومی از شرایط معیشتی، فضای اجتماعی ایران را بهشدت متشنج کرده‌بود. این اصلاحات با افزایش ناگهانی قیمت بنزین اجرا شد؛ به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای که قیمت این سوخت در برخی موارد بیش از دو‌برابر افزایش‌یافت. برخلاف تجربه سال۲۰۱۰، این‌بار دولت هیچ برنامه‌‌‌‌‌ای برای ارائه پرداخت‌‌‌‌‌های حمایتی به اقشار کم‌‌‌‌‌درآمد نداشت یا حداقل این برنامه‌‌‌‌‌ها به‌‌‌‌‌درستی اجرا نشد. علاوه‌بر این، اطلاع‌‌‌‌‌رسانی ضعیف و عدم‌شفافیت در فرآیند تصمیم‌گیری، اعتماد عمومی را بهشدت کاهش داد. پیامدهای این اقدام فاجعه‌‌‌‌‌بار بود.
اعتراضات گسترده‌ای در سراسر کشور شکل‌گرفت که به خشونت نیز کشیده‌شد و خساراتی به زیرساخت‌ها وارد آمد. این رویداد نشان‌داد که افزایش قیمت انرژی بدون درنظرگرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی و بدون ارائه حمایت‌های لازم می‌تواند به بحران‌های اجتماعی جدی منجر شود. این دو تجربه نشان می‌دهند که موفقیت در اصلاح یارانه‌‌‌‌‌ها به عوامل مختلفی بستگی دارد. در سال۲۰۱۰، دولت توانست با برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق، حمایت‌های مالی گسترده و اجرای تدریجی، اعتماد عمومی را جلب‌کرده و اهداف خود را محقق کند، اما در سال۲۰۱۹، نبود شفافیت، اطلاع‌‌‌‌‌رسانی ضعیف و نادیده‌گرفتن شرایط بحرانی کشور، این اصلاحات را به شکست کشاند. تجربه‌‌‌‌‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۹ نشان‌دهنده اهمیت برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق، شفافیت و حمایت اجتماعی در اصلاح یارانه‌های انرژی هستند. ایران برای اجرای اصلاحات موفق در آینده باید از این درس‌‌‌‌‌ها بهره برده و با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی، برنامه‌هایی طراحی کند که از آسیب به اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر جلوگیری و اعتماد عمومی را بازسازی کند.
درس‌هایی از تجارب جهانی
اصلاح یارانه‌های انرژی، چالشی پیچیده و حساس است که بسیاری از کشورها با آن مواجه شده‌اند. تجربه‌‌‌‌‌های جهانی نشان می‌دهند که موفقیت در این حوزه به عوامل متعددی مانند برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق، اجرای تدریجی، حمایت از اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر و شفافیت در ارتباطات بستگی دارد. نمونه‌‌‌‌‌های موفق و ناموفق در سراسر جهان نشان می‌دهند که چگونه یک استراتژی صحیح می‌تواند از مقاومت عمومی جلوگیری‌کرده و اهداف اصلاحی را محقق کند.
تجارب موفق: مالزی و هند
مالزی و هند از جمله کشورهایی هستند که توانسته‌‌‌‌‌اند اصلاحات موفقی در حوزه یارانه‌های انرژی اجرا کنند. در مالزی، دولت با استفاده از افزایش تدریجی قیمت سوخت و ارائه کمک‌های مالی مستقیم به اقشار کم‌‌‌‌‌درآمد، توانست تاثیرات منفی اصلاحات را به حداقل برساند. این کشور از طریق ارتباطات شفاف و اطلاع‌‌‌‌‌رسانی دقیق، حمایت عمومی را جلب کرد و مقاومت اجتماعی را کاهش داد. علاوه‌بر این، دولت مالزی منابع حاصل از کاهش یارانه‌‌‌‌‌ها به بهبود زیرساخت‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص داد که این امر به افزایش اعتماد عمومی منجر شد. در هند نیز دولت با هدفمند‌کردن یارانه‌‌‌‌‌ها، حمایت از خانوارهای کم‌‌‌‌‌درآمد و حذف تدریجی یارانه‌های غیرضروری، به موفقیت دست‌یافت. این رویکرد باعث شد تا دولت بتواند منابع مالی آزادشده را در برنامه‌های توسعه‌‌‌‌‌ای و رفاه اجتماعی سرمایه‌گذاری کند.
تجارب ناموفق: نیجریه و بولیوی
در مقابل، کشورهایی مانند نیجریه و بولیوی نتوانستند اصلاحات یارانه‌‌‌‌‌ها را به‌‌‌‌‌درستی اجرا کنند و این امر به اعتراضات گسترده و حتی بازگشت به سیاست‌های پیشین منجر شد. در نیجریه، دولت تلاش کرد یارانه سوخت را به‌‌‌‌‌طور ناگهانی حذف کند، اما عدم‌آمادگی اجتماعی، فقدان حمایت‌های مالی مناسب برای اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر و ضعف در ارتباطات، منجر به اعتراضات گسترده شد. این اعتراضات دولت را مجبور به بازگشت به سیاست‌های قبلی کرد و فرصت اصلاحات از دست رفت. بولیوی نیز تجربه مشابهی داشت. در این کشور، افزایش ناگهانی قیمت سوخت بدون‌مشورت با ذی‌نفعان و اطلاع‌‌‌‌‌رسانی کافی، به اعتراضات اجتماعی و نارضایتی عمومی منجر شد. ضعف در شفافیت و عدم‌توجه به شرایط اقتصادی مردم، این اصلاحات را به شکست کشاند. درس کلیدی از تجارب جهانی این است که هرگونه اصلاح یارانه‌‌‌‌‌ها باید با شفافیت، تدریجی و ارائه جبران‌‌‌‌‌های مالی مناسب همراه باشد. اطلاع‌‌‌‌‌رسانی صحیح و شفافیت در تصمیم‌گیری می‌تواند به جلب‌اعتماد عمومی کمک کند. مشارکت ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری، احساس مسوولیت جمعی را تقویت‌کرده و احتمال مقاومت اجتماعی را کاهش می‌دهد. علاوه‌بر این، اجرای تدریجی اصلاحات، فرصت لازم را برای تطبیق اقشار مختلف جامعه فراهم می‌آورد. این رویکرد به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا با کاهش تدریجی یارانه‌‌‌‌‌ها و ایجاد زیرساخت‌های حمایتی، فشار اقتصادی بر خانوارها را کاهش دهند، همچنین سازوکارهای جبرانی مانند پرداخت‌‌‌‌‌های نقدی مستقیم، می‌توانند اثرات منفی اصلاحات را به حداقل برسانند و اعتماد عمومی را حفظ کنند. تجارب جهانی نشان می‌دهند که اصلاح یارانه‌های انرژی یک فرآیند پیچیده اما ضروری است که موفقیت آن به برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق، مشارکت عمومی و اجرای تدریجی بستگی دارد. کشورهایی که توانسته‌‌‌‌‌اند با شفافیت و حمایت از اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر اصلاحات را انجام دهند، نه‌تنها به اهداف اقتصادی خود دست‌یافته‌اند، بلکه به بهبود شرایط اجتماعی و زیست‌محیطی نیز کمک کرده‌اند. ایران می‌تواند با بهره‌‌‌‌‌گیری از این درس‌‌‌‌‌ها و تطبیق آنها با شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی خود، اصلاحات پایداری را در حوزه یارانه‌های انرژی اجرا کند.
چالش‌های ایران
ایران با چالش‌های منحصر‌‌‌‌‌به‌‌‌‌‌فردی در اصلاح یارانه‌های انرژی مواجه است. تحریم‌های اقتصادی، تورم بالا و بی‌‌‌‌‌اعتمادی عمومی از جمله موانعی هستند که اجرای اصلاحات را دشوار می‌کنند، با این‌حال فرصت‌هایی نیز وجود دارد. استفاده از درآمدهای حاصل از افزایش قیمت سوخت برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، می‌تواند راهی پایدار برای اصلاحات باشد. یکی دیگر از فرصت‌ها، استفاده از فناوری‌های جدید برای بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش اتلاف منابع است. ارتقای فناوری در بخش‌های تولید و توزیع انرژی می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش کارآیی منجر شود. اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است، اما موفقیت آن نیازمند برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق، شفافیت در سیاستگذاری و حمایت از اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر است. تجربه‌‌‌‌‌های موفق و ناموفق ایران و سایر کشورها نشان می‌دهد؛ بدون درنظرگرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی، اصلاح یارانه‌‌‌‌‌ها می‌تواند به شکست منجر شود. برای حرکت به‌سوی آینده‌‌‌‌‌ای پایدار، ایران باید از درس‌‌‌‌‌های گذشته استفاده کند و با اتخاذ سیاست‌های مدبرانه، هم به کاهش مصرف انرژی کمک کند و هم منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر اقتصاد را فراهم آورد. تنها با رویکردی متعادل و جامع می‌توان به اصلاحاتی پایدار و موفق دست‌یافت که نه‌تنها مشکلات اقتصادی را حل کند، بلکه به بهبود کیفیت زندگی مردم و حفظ محیط‌زیست نیز کمک کند.
