مهدی نیکوئی nikoueimahdi@gmail.com اتحاد جماهیر شوروی پس از انقلاب کوبا تبدیل به بزرگ‌ترین شریک تجاری این کشور در جهان شده بود. این موضوع به همراه تیره شدن روابط با ایالات متحده آمریکا و وجود اقتصاد تک‌محصولی (وابسته به شکر) شرایط این کشور را به‌شدت شکننده کرده بود. اما سیاستمداران کوبا تا زمان فروپاشی شوروی به این موضوع توجه نکردند. با وخیم شدن اوضاع شوروی و سرانجام سقوط مسکو، طی سال‌های ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۲ صادرات این کشور از ۲/۵ میلیارد دلار به ۲/۲ میلیارد دلار کاهش یافت. فاجعه عظیم برای اقتصاد این کشور اتفاق افتاده بود و کوبا نمی‌توانست مشتری دیگری برای شکر خود پیدا کند. شکری که تا آن زمان ۸۰ درصد از صادرات کشور را دربرگرفته بود، روزگار کوبا را تلخ کرد. برای عبور از بحران عظیم موسوم به «دوره ویژه» سیاستمداران باید منبع درآمدی دیگری می‌یافتند. توریسم شاید انتخاب مناسبی بود. کوبا یکی از قدیمی‌ترین و سنتی‌ترین مقاصد گردشگری جهان بود. این جزیره به عنوان آخرین، قدیمی‌ترین و نزدیک‌ترین مستعمره اسپانیا، قرن بیستم را با وضعیت مناسب اقتصادی شروع کرد. طی سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۳۰ کوبا تبدیل به توریستی‌ترین مقصد در منطقه کارائیب شده بود و از این رو می‌توان آن را یکی از قدیمی‌ترین کشورهای توریستی جهان دانست. ولی شرایط ثابت نمی‌ماند. جنگ‌های جهانی، دوران افسردگی بزرگ و انقلاب کوبا شرایط را تغییر داد. روابط این کشور با آمریکا به شدت متشنج شد؛ تا جایی که سفارت‌های دو کشور تعطیل شده و خطوط پروازی مستقیم بین آنها لغو شدند. دولت جدید کوبا به تدریج رابطه با شوروی را افزایش داد و تقریبا فقط شکر و توتون بودند که برای این کشور درآمدهای خارجی به ارمغان می‌آوردند. با این وضعیت هرچند هنوز هم گردشگری کوبا زنده بود، اما توجه دولت به آن بسیار کم شده و نقش پررنگی در اقتصاد نداشت (۴ درصد از صادرات).

گردشگری، ستون اقتصاد کوبا

در هر صورت سابقه کوبا در زمینه توریسم و ظرفیت‌های فراوان برای جذب گردشگران، سیاستمداران را بر این داشت که به‌طور جدی به احیای این بخش اقتصادی توجه کنند. دهه ۱۹۹۰ را می‌توان نقطه عطفی دراقتصاد کوبا به شمار آورد. در این مدت تلاش دولت متمرکز بر جلب بازارهای گردشگری کانادا و اروپا شد. در سال ۱۹۹۴، وزارت گردشگری کوبا تاسیس شد و سرمایه‌گذاری‌های سنگینی روی توسعه زیرساخت‌ها آغاز شد. طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰، بیش از ۵/۳ میلیارد دلار در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری شده بود. تعداد اتاق‌های قابل استفاده برای گردشگران خارجی در این مدت از ۱۲ هزار به ۳۵ هزار افزایش یافت. این رشد سریع باعث شد که صنعت گردشگری تا سال ۱۹۹۵ شکر را از نظر کسب درآمد پشت سربگذارد. تاثیر جایگزینی توریسم به جای صنعت شکر از روی آمار تولید ناخالص داخلی کوبا به خوبی قابل تشخیص است. با شروع «دوران ویژه» و در سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۳ در مجموع GDP کوبا با ۳۳ درصد سقوط مواجه شد. با توجه به توسعه گردشگری رشد اقتصادی کوبا دوباره آغاز شد و پس از سال ۲۰۰۰ به ثبات نسبی رسید.

علاوه‌بر درآمدزایی، دلیل دیگر توجه دولت به گردشگری وضعیت نیروی انسانی کوبا بود. توجه به توریسم می‌توانست فرصتی برای توسعه نیروی کار عظیم و واجد شرایط، اما بیکار باشد. براساس تخمین کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین و کارائیب نرخ بیکاری کوبا بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۶ به بیش از ۳۵ درصد هم رسیده بود. اما اتخاذ سیاست صحیح و توسعه گردشگری باعث شد که این نرخ از سال ۲۰۰۰ به ثبات رسیده و به تدریج تا سال ۲۰۰۵ به زیر ۲ درصد برسد (اشتغال کامل).

البته توسعه گردشگری تنها راهکاری برای کسب درآمدهای اقتصادی نبود. گردشگری تبدیل به ستون اقتصادی کوبا شد. در سال ۲۰۰۰، گردشگری به تنهایی ۴۱ درصد از درآمدهای ناشی از مبادلات خارجی را شامل می‌شد (۱۰ برابر سهمی که یک دهه قبل در صادرات داشت). در سال ۱۹۹۰ یکی از مقامات رسمی کوبا عنوان کرده بود که توسعه گردشگری کشورهای حوزه کارائیب مبتنی بر واردات است. در آن زمان تنها ۱۲ درصد از محصولات گردشگری مورد نیاز کوبا از داخل تامین می‌شد، اما تا سال ۲۰۰۰ این نسبت به ۶۸ درصد رسید.

امروزه گردشگران نقاط مختلف جهان از طریق خطوط هوایی چارتری به یکی از هفت فرودگاه اصلی کوبا وارد می‌شوند. بازار اصلی گردشگران این کشور را کانادایی‌ها تشکیل می‌دهند که از سال ۲۰۰۷ تاکنون در هر سال ۱۰ درصد افزایش یافته‌اند. اروپایی‌ها در رده دوم قرار دارند. هر چند پرواز مستقیمی از آمریکا به کوبا وجود ندارد، اخبار غیررسمی حاکی از ورود ۲۰ تا ۳۰ هزار گردشگر آمریکایی در هر سال است. خبر خوب برای کوبا آن است که تعداد گردشگران روس نیز در حال افزایش است.

استراتژی گردشگری کوبا قابل توجه است. این کشور توانسته از فرهنگ و آداب و رسوم به عنوان مولفه‌های کلیدی محصولات گردشگری خود استفاده کند. شهرها به خوبی توانسته‌اند میراث فرهنگی زمان استعمار را حفظ کنند، هتل‌ها ارائه‌کننده هنرها و صنایع دستی پلاستیکی هستند، مکان‌های مختلفی میراث انسانی را عرضه می‌کنند و فستیوال‌ها و جشن‌های مختلفی در سراسر سال در این کشور برگزار می‌شوند. کمپین‌های بازاریابی از سال ۲۰۱۰ به‌طور جدی پیگیری می‌شوند اما به نظر می‌رسد موضوعی که چشم‌انداز بهتری برای گردشگری کوبا ترسیم می‌کند، بهبود روابط با آمریکا است. درصورتی‌که این اتفاق ادامه یابد، آمریکا می‌تواند با توجه به سهولت دسترسی و حجم بازار گردشگری، موفقیت گردشگری کوبا را تضمین کند.