اکوتوریسم؛‌ پیوند اقتصاد و طبیعت

خلیل آقاجانلو* اکوتوریسم به عنوان یکی از صنایع پویا و بانشاط در صحنه‌های اقتصادی، سیاسی اجتماعی و فرهنگی دنیا مطرح است. فعالیت‌های اکوتوریستی عبارت است از؛ پیاده‌روی، عبور از رودخانه‌های خروشان، سفر به مناطق ییلاقی و جنگلی، سفر به روستاها و مزارع به‌منظور لذت بردن از طبیعت و آشنایی با فرهنگ‌ها، کوهپیمایی، بازدید از غارهای طبیعی، مطالعه پوشش گیاهی و جانوری، تماشای حیوانات و پرندگان، آشنایی با محیط زیست طبیعی. اکوتوریسم، سفری مسوولانه به مناطق طبیعی است که به حفاظت از طبیعت و بهبود زندگی جامعه بومی کمک می‌کند. واژه اکوتوریسم همواره بار ارزشی دارد و افرادی که این‌گونه سفرها را برمی‌گزینند، اصولا انسان‌هایی با اخلاق هستند که تلاش می‌کنند در سفر خود، برای محیط پیرامون و جامعه میزبان منفعتی داشته باشند. درواقع، در سفرهای اکوتوریستی، انسان خود را برای حضور صحیح در طبیعت آماده می‌سازد. هنگامی که جامعه بومی با ارزش‌های واقعی طبیعت منطقه خود آشنا باشد و برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای منطقه مذکور با درایت و با در نظر گرفتن خواسته‌های کلیه ذی‌نفعان از جمله جامعه میزبان صورت گیرد، مسلما مردم بومی نه تنها نسبت به ارزش‌های طبیعی منطقه خود بی‌تفاوت نخواهند بود، بلکه برای حفاظت از آن تلاش خواهند کرد. زنجان؛ شهر چهار فصل تنوع آب و هوایی استان زنجان سبب شده این منطقه چهار فصل بوده و ظرفیت‌های بالایى در زمینه گردشگری طبیعی داشته باشد؛ به گونه‌ای که طارم استان زنجان را هندوستان ایران می‌دانند. اما اردیبهشت، خرداد و تیرماه بهترین ماه‌های مسافرت به استان زنجان هستند؛ زمانی که مناظر بدیع طبیعت این شهر را در بر می‌گیرد. عرصه‌های منابع طبیعی استان زنجان با برخورداری از جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی از جمله توپوگرافی خاص به همراه توده‌های هوایی موثر در مناطق مختلف به‌خصوص منطقه البرزی آن در کنار جاذبه‌های فراوان اکوتوریستی مانند مراتع ییلاقی غنی از تنوع گیاهی و رودخانه‌های پرآب، چمن‌های طبیعی، کوه‌ها و قله‌ها، چشمه‌ها، غارها، مناطق حفاظت شده با انواع جانوران وحشی آن موجب شده تا این استان موقعیتی خاص در کشور داشته باشد. در صورت توجه به این جاذبه‌ها و اجرای برنامه‌های توسعه و مدیریت گردشگری که نیازمند ایجاد تسهیلاتی در زمینه پذیرش و ارائه خدمات به گردشگران از جمله؛ ساخت مراکز اقامتی، تفرجگاهی، کوهستانی و ایجاد مراکز اطلاع‌رسانی است، می‌تواند توسعه پایدار را فراهم آورد. ۶ ماه برف در ارتفاعات رودخانه مهم و با‌ارزش قزل اوزن که از کوه‌های کردستان سرچشمه می‌گیرد، از استان زنجان می‌گذرد و در مسیر خود اکوسیستم ویژه‌ای را به وجود آورده و به دریای خزر می‌ریزد. علاوه‌بر این رودخانه‌های زیادی در مناطق استان وجود دارند که از کوهستان‌های منطقه سرچشمه می‌گیرند و در مسیر خود جاذبه‌های طبیعی فراوانی پدید می‌آورند. از دیگر پتانسیل‌های گردشگری استان می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: کوه‌ها: استان زنجان منطقه‌ای است کوهستانی که کوه‌های آن جزو رشته کوه‌های زاگرس و البرز هستند. از مجموع ۷۱ قله مهم استان که به عنوان کوه‌های دارای قابلیت کوهنوردی شناخته می‌شوند ۶۴ قله دارای ارتفاع کمتر از ۳ هزار متر بوده و از قله‌های بیش از ۳هزار متر استان می‌توان به کوه بلقیس و صندوق سندران و بابا گیلدر اشاره کرد. مدت برف گیری برخی از قلل گاهی به ۶ ماه از سال و ارتفاع برف به ۲ تا ۳ متر هم می‌رسد. چمن‌های طبیعی؛ چشم‌اندازهای بی‌نظیر در فصل‌های پرآب چمن‌های طبیعی: در تعداد زیادی از روستاها چمن وجود دارد که عمدتا به عنوان چراگاه طبیعی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند که مهم‌ترین آنها عبارت است از: الف- چمن طبیعی سلطانیه: این چمن با وسعت تقریبی ۶۵۰ هکتار قسمتی از دشت زنجان و ابهر را در بر گرفته و در بین دو رشته ارتفاعات موازی که جهت شرقی - غربی دارند تشکیل شده است. منابع آب منطقه به لحاظ ساختارهای زمین‌شناسی و میزان بارندگی و شیب کم منطقه، سطح آب‌های زیرزمینی را در حد بالا نگه داشته؛ به طوری که سطح آب در چمن سلطانیه در سالیان گذشته در عمق یک متری قرار داشت و همین وضعیت هم موجب ایجاد چمن سلطانیه به صورت یک چراگاه طبیعی با چشم‌اندازی بسیار زیبا به خصوص در فصول پر آب سال شده است؛ البته به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در منطقه هم‌اکنون این چمن‌ها در وضعیت مناسبی قرار ندارد. ب- چمن طبیعی قمچقای: این چمن با مساحت حدود ۵۵ هکتار در چهل کیلومتری جاده زنجان- بیجار در بخش ایجرود واقع است. از این چمن به عنوان چراگاه طبیعی بهره‌برداری می‌شود. جنگل‌های طبیعی و دست کاشت: پوشش گیاهی به‌ویژه مناطق جنگلی، امروزه از جمله مهم‌ترین و زیباترین چشم‌انداز‌های طبیعی و جاذبه‌های بی‌نظیر گردشگری هستند پتانسیل خوبی برای گذراندن اوقات فراغت مردم محسوب می‌شوند. مهم‌ترین عامل تثبیت و تداوم اکوسیستم‌های طبیعی، وجود پوشش گیاهی و تنوع آن است. جنگل‌ها بخشی از آب موجود در چرخه هیدرولوژیکی را در خود حفظ می‌کنند و میکرو اقلیم‌هایی را به‌وجود می‌آورند. گونه‌های گیاهی نیز ضمن مصارف مختلف، جانداران گوناگونی را در پناه خود حفظ و مهم‌تر از همه از سیل و فرسایش خاک نیز جلوگیری می‌کنند. تنوع آب‌وهوایی و جنس خاک‌های مناطق مختلف منابع طبیعی استان موجب تنوع در پوشش گیاهی نیز شده است و از این نظر قابلیت‌های ویژه‌ای در جهانگردی و توریسم را دارا است. مساحت تقریبی جنگل‌های استان بیش از ۹۷هزار هکتار است که ۴/۴ درصد از سطح کل استان را شامل می‌شود و بیشتر آن در شهرستان‌های طارم زنجان و ماهنشان قرار دارد. مناطق شمالی استان جزو مناطق البرز محسوب می‌شود و به علت همجواری با استان گیلان دارای جنگل‌های نیمه‌انبوهی است. شهرستان طارم جنگل‌هایی از جنس ارس بنه و بلوط و پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارد. در زمینه جنگل‌های مصنوعی نیز کشت صنوبر در سطح وسیعی از استان و روستاهای پرآب و حاشیه رودخانه‌ها انجام شده است. همچنین پارک‌های آبخیز و جنگلی احداث شده در سطح استان نقش مهمی در جذب گردشگر دارند مانند پارک آبخیز گاوازنگ- جنوب زنجان و پارک‌های جنگلی ملت - ارم و گلستان. مراتع: مراتع استان دارای ترکیب گیاهی متنوعی است و نزدیک به یک هزار گونه گیاهی از مناطق مختلف آن جمع‌آوری و شناسایی شده است. مراتع ییلاقی استان به‌دلیل وجود پوشش گیاهی مناسب و بهره‌برداران نیمه کوچ‌رو از پتانسیل خوبی برای جذب گردشگر برخوردارند. عمده مراتع ییلاقی استان در ارتفاعات شهرستان‌های طارم، ماهنشان و زنجان قرار دارند. اکوتوریسم فرصتی برای توسعه اقتصاد محلی مناطق حفاظت‌شده و پارک‌های ملی: انسان همواره با دخالت در نظام پیچیده اکوسیستم‌های طبیعی موجب به خطر انداختن حیات خود و سایر موجودات است. به‌منظور تضمین بقا و تداوم اکولوژیک و حفظ تنوع ژنتیکی جانوران، انتخاب قسمت‌هایی از طبیعت و تحت حفاظت قرار دادن آن به صورت ذخیره‌گاه زیستی، برای نسل امروز و نسل‌های آینده ضروری است. مهم‌ترین مناطق مهم حفاظت شده و پارک‌های ملی استان عبارت است از: منطقه حفاظت شده انگوران، منطقه ممنوعه سهرین و منطقه حفاظت شده سرخ‌آباد. در پایان باید گفت مناطق اکوتوریستی عرصه‌های منابع طبیعی می‌تواند نقش بسیار مهمی در اقتصاد روستاها و استان داشته باشد، لذا ضرورت دارد با استفاده از مدل‌های مبتنی بر حفظ زیست بوم، ظرفیت تفرجی، مناطق اکو توریستی موجود را تعیین و علاوه‌بر مناطق فرهنگی و تاریخی این مناطق را نیز با انجام سرمایه‌گذاری‌های لازم مورد بهره‌برداری قرار داد. * کارشناس ارشد آبخیزداری و معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان