فرمول رونق بافت تاریخی یزد

دنیای اقتصاد، هادی عیار: صاحب‌نظران حوزه میراث فرهنگی و گردشگری معتقدند ثبت جهانی یک اثر یا شهر بیشتر از اینکه به نتیجه رسیدن یک تلاش باشد، آغازی برای توجه و نظارت جهانی نسبت به آن است. در همین خصوص معاون میراث‌فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پس از ثبت جهانی یزد اعلام کرد: «این تازه اول راه حفاظت میراث‌فرهنگی و توسعه گردشگری این شهر است و حالا تمام نهادها موظف به رعایت اصول جهانی در یزد هستند؛ چراکه این تعهد جمهوری‌اسلامی ایران به نهاد یونسکو است، نه صرفا سازمان میراث‌فرهنگی کشور.»

بخشی از دستاوردهای ثبت جهانی برای شهر تاریخی یزد را می‌توان امکان توسعه کیفی، رسیدگی فوری به بناهای تخریب شده، ساماندهی زمین‌ها در بافت ثبت‌جهانی شده و لایروبی مسیر قنات‌های موجود زیر این شهر تاریخی و احیای آنها با هدف بازدید عمومی دانست اما یکی از مهم‌ترین این موارد رسیدگی فوری به بناهای تخریب شده و احیای آنها است. به باور بسیاری از کارشناسان، مهم‌ترین تاثیر احیای بناهای تاریخی بر بافت یک شهر، توسعه صنعت گردشگری آن شهر است. در همین حال و در چشم‌انداز ۱۴۰۴، پیش‌بینی شده که هر سال بین ۱۰۰ تا ۱۱۵ بنای تاریخی برای احیا واگذار شود تا در پایان این بازه به ۱۰۸۲بنای احیا شده دست یافت. این اهداف در سال‌های مختلف با نتایج پرفراز و نشیبی همراه بوده و اگرچه به‌عنوان مثال در سال گذشته افزون بر ۹۰۰ بنای تاریخی مرمت و بازسازی شده اما به نظر می‌رسد هنوز هم درخصوص احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی به ایده‌آل دست نیافته‌ایم.

در عین حال، سلیقه فرهنگی و علاقه گردشگران داخلی و خارجی، اقامت و پذیرایی شدن در بناهای تاریخی است و این عامل در کنار عوامل دیگر نظیر متناسب بودن مبالغ مرمت و مشوق‌های سرمایه‌گذاری، به عاملی برای معرفی بناهای تاریخی به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری پربازده و دارای توجیه اقتصادی تبدیل شده است. از جمله بناهایی که تا امروز برای احیا در یزد شناسایی شده می‌توان به خانه دانشمندی، خانه آقایی‌زاده، مجموعه خانه‌های چرخاب اردکان، هتل لاله و مجموعه حجت‌آباد وزیر یزد اشاره کرد که از میان این بناها برخی همچون هتل لاله در حال بهره‌برداری بوده و برخی نیز همچون خانه دانشمندی در مرحله جذب سرمایه‌گذار است.

پیام ثبت جهانی یزد برای مدیران شهری

اما مدیرعامل صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی فرهنگی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با اشاره به ثبت جهانی یزد گفت: «ثبت جهانی یزد این پیام را به همه به‌خصوص مدیران شهری و شهرداران خواهد رساند که توسعه، مدرن شدن و عمران یک شهر هیچ منافاتی با حفظ بناهای تاریخی شهرها نخواهد داشت. متاسفانه برخی مدیران شهری حساسیت لازم را در خصوص بناهای قدیمی شهری ندارند و همه این بناها را ذیل عنوان بافت فرسوده قرار می‌دهند.» محمدرضا پوینده با اشاره به اینکه هم‌اکنون هتل لاله یزد و باغ نمیر تفت در استان یزد زیر نظر این صندوق در حال بهره‌برداری هستند، اظهار کرد: «بناهای تازه‌ای که طبق مصوبه دولت در شهر یزد به صندوق احیا واگذار شده شامل خانه دانشمندی و خانه آقایی‌زاده است که برای هردوی آنها جذب سرمایه صورت گرفته و طرح مرمتی مشاوران آن در مراحل ارائه قرار دارد و اگر در کمیته فنی-اقتصادی مصوب شود برای اجرا و مرمت بنا شروع به‌کار خواهیم کرد.»

اما احیای بناهای بافت تاریخی یزد از حدود ۲۰ سال پیش و با تغییر کاربری برخی بناهای تاریخی به هتل‌های سنتی، رستوران‌ها و حتی بناهای اداری که قابلیت استقرار در چنین بناهایی را داشت، آغاز شد. رسیدگی‌ها و توجه به بافت تاریخی این شهر سبب شد تا یزد در سال ۸۴ شاهد ثبت ملی بافت تاریخی خود باشد. صاحب‌نظران حوزه احیای بناهای تاریخی معتقدند توجه اصلی به جای احیای بناها باید به احیای زندگی در این بناها باشد؛ چرا که ارزش بافت‌های تاریخی به حضور مردم و استمرار زندگی در آن است.

ترغیب مردم به سکونت در بافت تاریخی

یکی از بهترین روش‌های حفظ بناهای تاریخی، زنده نگه داشتن بنا به لحاظ کاربری است؛ چراکه اگر بناها رها شوند و هیچ‌گونه فعالیتی در آنها انجام نشود دچار فرسودگی خواهد شد. مدیر پایگاه میراث فرهنگی استان یزد با بیان اینکه مدیریت شهری یزد به همراه مردم به اجماعی رسیده‌اند که راه توسعه یزد از طریق حفاظت شهر تاریخی اتفاق خواهد افتاد، خاطرنشان کرد: «یکی از چالش‌های اصلی ما بحث تغییر مدیریت‌ها با تغییر دولت‌‌ها است. با توجه به اینکه مدیریت بافت تاریخی یک برنامه بلندمدت است گاهی شاهد بوده‌ایم که در برخی دولت‌ها توجه کمتری به این موضوع شده و بعضا موجب شده زحمات سال‌های گذشته نیز از دست برود.»

مجتبی فرهمند افزود: «خوشبختانه در دولت یازدهم یکی از اصلی‌ترین محورهای توسعه استان یزد توجه به حفاظت بافت تاریخی بوده است. به‌عنوان نمونه در بحث طرح توسعه امامزاده جعفر که در دولت قبل آغاز شد از سوی خود مردم با آن مخالفت شد و خود مردم بودند که به‌دلیل اهمیت حفظ بافت تاریخی شهر با اجرای این طرح به شکلی که در آن دوره مدنظر بود مخالفت کردند.» این کارشناس در ادامه اظهار کرد: «با ثبت جهانی یزد و توجه بیشتر دنیا به این شهر تاریخی، در تلاش هستیم برای حفاظت پایدار، مردم بیشتری را برای سکونت در این بافت تاریخی ترغیب کنیم. در برنامه مدیریت کلان پرونده ثبت جهانی یزد، برنامه کوتاه، میان و بلندمدت تدوین کردیم که باید تمام پروژه‌ها با جزئیاتی که در پرونده به آن اشاره شده، اجرا شود.» وی با اشاره به اینکه از این پس بافت تاریخی یزد اعتبارات مازادی بر اعتبارات پیشین خود نیازمند است، ادامه داد: «خوشبختانه در این زمینه اقداماتی صورت گرفته و مدیریت استان و کشور در صدد این است که توجه بیشتری به شهر تاریخی یزد با توجه به ثبت جهانی آن معطوف کند.»

چالشی به نام ساخت خانه‌های خشتی

در همین حال، یکی از چالش‌های مطرح در زمینه بافت تاریخی یزد، «نوسازی» است. در زمینه نوسازی بافت تاریخی دو نوع رویکرد بازسازی و نوسازی مطلق وجود دارد. رویکرد نخست بازسازی پلاک‌هایی که بخش عمده‌ای از آن تخریب شده و رویکرد دوم نوسازی مطلق است. فرهمند در این زمینه تصریح کرد: «ما در قالب پروتکل‌های مرمتی امکان اجرای بازسازی را بر اساس روش‌ها و تکنیک‌های سنتی با استفاده از مصالح بومی از جمله خشت داریم و هیچ‌گونه محدودیتی در این زمینه وجود ندارد.» مدیر پایگاه میراث فرهنگی استان یزد با اشاره به اینکه قوانین در این زمینه به هیچ وجه سختگیرانه نیست، ادامه داد: «هنگامی که بحث سر تغییرات جزئی در بافت از جمله برداشتن طاق است منعی وجود ندارد و تنها مخالفت ما با نوسازی مطلق است.»

وی در خصوص رویکرد دوم یعنی نوسازی‌های مطلق که هیچ‌گونه آثاری از گذشته را در خود ندارد، نیز خاطرنشان کرد: «فصلی در آیین‌نامه‌های ساختمانی با مصالح خشتی و گلی وجود دارد که خوشبختانه دو سال پیش با پیگیری‌هایی که انجام شد، دبیرخانه مبحث دوم (مربوط به مصالح ساختمان در حوزه وزارت مسکن) در یزد پایه گذاری شد و در قطعنامه پایانی همان جلسات توجه به معماری خشتی و گلی مدنظر قرار گرفت.» این درحالی است که هم‌اکنون سازمان میراث فرهنگی در حال رایزنی با وزارت مسکن برای تدوین دستورالعمل سازه‌های خشتی است و باید دید آیا وزارت مسکن و شهرسازی به معضل قانونی ساخت خانه‌های خشتی با توجه به ثبت جهانی یزد وارد خواهد شد یا نه؟