وابستگی اقتصادی جامعه بومی به گردشگری

دنیای اقتصاد: امروزه رویکرد سنتی درباره حفاظت و تنوع زیستی در مناطق حفاظت‌شده به‌دلیل ناکارآمدی و تحمیل قوانین و مقررات از بیرون بر ساکنان این مناطق مورد انتقاد قرار گرفته و این امر منجر به نقل مکان یا جابه‌جایی ساکنان روستایی از مناطق حفاظت‌شده و موردتعدی قرار دادن حقوق ساکنان محلی در خصوص استفاده از منابع برای امرار معاش شده است. بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند برای مدیریت این مناطق، باید از آنها به صورت پایدار و بدون تخریب محیط، بهره‌برداری اقتصادی صورت گیرد و درآمد حاصل از آن صرف حفاظتشان شود؛ امری که با گردشگری به‌دست می‌آید. به گزارش «دنیای اقتصاد» تحقیقات صورت گرفته وابستگی اقتصادی مردم محلی را به گردشگری ثابت و تاثیرات و پیامدهای مثبت اقتصادی گردشگری بر جوامع محلی را تایید کرده است. برای مثال نتایج یک پژوهش در منطقه میانکاله نشان می‌دهد گردشگری اثرات اقتصادی مثبت و معناداری بر ساکنان این منطقه حفاظت‌شده و روستاهای اطراف آن داشته است. همچنین براساس این یافته‌ها، منافع اقتصادی ناشی از توسعه گردشگری که توسط جوامع محلی به دست آمده است با میزان حمایت آنان در حفاظت از منابع طبیعی محلی همبستگی معناداری دارد.

طبق این پژوهش که از سوی ناصر علیقلی‌زاده فیروزجایی، مصطفی قدمی و شهربانو وهابی خنکدار صورت گرفته، گرچه به‌طور کلی میزان حمایت از توسعه گردشگری در مناطق حفاظت‌شده و میزان تمایل به حفاظت از منابع طبیعی بیش از حد متوسط است اما ساکنان داخل مناطق حفاظت‌شده به‌دلیل وابستگی اقتصادی بیشتر نسبت به ساکنان روستاهای پیرامونی، دارای حمایت بیشتر و تمایل به حفاظت از منابع طبیعی بالاتری از ساکنان روستاهای پیرامونی بوده‌اند. طبق این پژوهش، ماهیت اثرگذاری گردشگری بر بیشتر متغیرهای اقتصادی مثبت است. در این خصوص مهم‌ترین پیامد مثبت اقتصادی از دیدگاه ساکنان محلی، میزان سود حاصل از فروش تولیدات محلی منطقه به گردشگران بوده است. علاوه‌بر آن توسعه گردشگری در دهه‌های اخیر باعث دگرگونی در فعالیت‌های اقتصادی منطقه میانکاله شده است؛ طوری که با توسعه گردشگری، فعالیت‌های اقتصادی به‌ویژه فعالیت‌های خدماتی نظیر خدمات تجاری، خدمات پذیرایی و مانند آن افزایش یافته است. از سوی دیگر یافته‌های میدانی نشان می‌دهد توسعه گردشگری تا حدودی سبب وابستگی شغلی و درآمدی ساکنان بومی این منطقه به بخش گردشگری شده است.

درک اقتصادی از گردشگری بومی

به‌طور ایده‌آل مناطق حفاظت‌شده برای کاربرد‌های چندمنظوره نظیر محافظت از تنوع زیستی، محافظت از مناطق آبخیز، جنگلداری پایدار، تفریح و تفرج، امکان شکار، ماهیگیری و گردشگری مدیریت می‌شوند. براساس رویکرد توسعه پایدار، محافظت از مناطق موردنظر به عنوان امتیازی برای سکونتگاه‌های روستایی در جهت تامین معاش، افزایش تولید و بازدهی اقتصادی به‌شمار می‌آید. در این مناطق گردشگری نیز به عنوان یکی از رایج‌ترین فعالیت‌های اقتصادی دارای تاثیر و پیامدهای متنوع اجتماعی-اقتصادی شناخته می‌شود. هرچند هیچ شکی نیست که توسعه گردشگری نقش مهمی در احیا و متنوع‌سازی اقتصاد جوامع روستایی پیرامون مناطق حفاظت‌شده ایفا می‌کند، اما در عین حال می‌تواند باعث ایجاد تغییراتی در محیط اجتماعی و اقتصادی و زیستی نواحی روستایی شود. از سوی دیگر همان‌گونه که از سوی سازمان جهانی گردشگری تاکید شده است، فعالیت گردشگری در مناطق حفاظت‌شده مستلزم برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق و کارآمد جهت تضمین پایداری طولانی‌مدت گردشگری خواهد بود، در غیر این‌صورت، توسعه این فعالیت در مناطق حفاظت‌شده پیامدهای منفی خواهد داشت و گردشگری باعث تخریب بیشتر این مناطق خواهد شد.

در همین حال، یافته‌های پژوهش مذکور بیانگر آن است که به‌طور کلی ساکنان تمایل بالایی برای حفاظت از منابع طبیعی و جاذبه‌های این منطقه دارند و یکی از عوامل موثر در بالا بودن این تمایل، درک ساکنان از منافع اقتصادی گردشگری و وابستگی اقتصادی آنها به این بخش است؛ تاجایی که بین وابستگی اقتصادی ساکنان به بخش گردشگری و میزان تمایل آنها به حفاظت از منابع طبیعی و جاذبه‌ها همبستگی مستقیم مثبت معناداری وجود دارد. ساکنان روستاهای زاغمرز، امیرآباد، زینوند، نمک‌چال و یعقوب لنگه و خانوارهای ساکن داخل منطقه حفاظت‌شده که در بخش گردشگری این منطقه شاغل هستند، کیفیت و استانداردهای زندگی خود را در نتیجه توسعه گردشگری مثبت و میزان آن را بالا ارزیابی کرده‌اند. آنها همچنین نسبت به سرمایه‌گذاری در این حوزه ابراز علاقه کرده‌اند.

در این‌خصوص جوانان تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در گردشگری نسبت به کشاورزی نشان داده‌اند. مصاحبه‌شوندگان همچنین عنوان کرده‌اند که زیرساخت‌ها از جمله جاده‌ها در جریان توسعه گردشگری بهبود یافته‌اند. طبق پژوهش گفته‌شده، در اثر توسعه گردشگری فعالیت‌های اقتصادی متعددی نظیر تورگردانی، راهنمایی تور، رانندگی، خدمات پذیرایی و اقامتی، اجاره‌خانه‌های بومی و محلی، فروش غذاهای محلی، فروش صنایع‌دستی، فروش محصولات دامی و کشاورزی به گردشگران در منطقه حفاظت‌شده میانکاله شکل گرفته است. همچنین در نتیجه شکل‌گیری این فعالیت‌ها در برخی روستاها مانند زاغمرز ۲۰۰ شغل به صورت مستقیم و غیرمستقیم ایجاد شده است.

چالش‌ها

با این‌همه گرچه توسعه گردشگری به لحاظ اقتصادی در روستاهای گفته شده اثرات مطلوبی به همراه داشته، اما توسعه خودجوش، بدون برنامه‌ریزی و همراه با مدیریت ناکارآمد سبب بروز پیامدهای نامطلوب برای ساکنان نظیر افزایش قیمت زمین و مسکن و افزایش هزینه زندگی شده است؛ طوری که مثلا قیمت اراضی داخل بافت روستایی زاغمرز از متری ۲۰۰هزار تومان در سال ۸۰، به متری ۶۰۰هزار تومان در سال ۹۴رسیده است. به هرروی در بین فعالیت‌های اقتصادی رایج در این منطقه، گردشگری پدیده‌ای متاخر است؛ چراکه مردم این منطقه پیش‌تر در دامداری و کشاورزی اشتغال و مهارت داشته‌اند. توسعه گردشگری در منطقه حفاظت‌شده میانکاله از دهه هفتاد آغاز شده است و از آن زمان تاکنون فعالیت‌های اقتصادی روستاهای پیرامون و خانوارهای ساکن داخل منطقه به تدریج در نتیجه توسعه گردشگری دچار دگرگونی شده است. با این‌همه گزارش‌های میدانی حاکی از آن است که همه روستاهای این منطقه از توسعه گردشگری متاثر نشده‌اند به طوری که برخی از روستاها به لحاظ اقتصادی هیچ‌گونه وابستگی به بخش گردشگری ندارند. به‌نظر می‌رسد آگاهی مردم بومی نسبت به عواید اقتصادی منطقه طبیعی مورد سکونتشان، می‌تواند محرک بسیار خوبی برای نقش‌آفرینی آنها در حفاظت از آن منطقه باشد. از این‌رو تعریف کاربری‌های گردشگری برای توسعه اقتصادی جوامع بومی و در عین حال محافظت از جاذبه‌های طبیعی این جوامع یکی از مهم‌ترین راهکارهای توسعه پایدار محسوب می‌شود.