3 تجربه از وضع مالیات ارزش افزوده گردشگری

گروه گردشگری، امیر شاملویی: تغییر در سیاست‌های مالیات‌ستانی و استفاده از سیستم مالیات بر ارزش افزوده در حوزه گردشگری یکی از مطالباتی است که اخیرا هم از سوی فعالان بخش خصوصی مطرح شده و هم تحقیقات و بررسی‌هایی در مورد آن صورت گرفته است. به باور کارشناسان یکی از عواملی که بر تصمیمات گردشگران برای انتخاب سفر اثر می‌گذارد، قیمت آن است. طبق اطلاعات مجمع جهانی اقتصاد، ایران رتبه نخست را در سال ۲۰۱۵ از نظر ارزان بودن مقاصد سفر به دست آورده بود. در حالی که ایران این ویژگی (ارزانی سفر) را به عنوان یکی از مزایای خود برای رقابت در بازار گردشگری جهانی قلمداد می‌کند، اعمال مالیات بر ارزش افزوده که بر گردشگر تحمیل می‌شود، می‌تواند موجب گران‌تر شدن این مقصد سفر شود و بر رقابتی بودن آن اثر منفی بگذارد. این امر البته به نرخ مالیات بر ارزش افزوده‌‌ای که می‌توان از گردشگر نیز گرفت و امکاناتی که در اختیار وی قرار داده می‌شود نیز بستگی دارد، اما باید توجه داشت که تقریبا یک سوم گردشگران ایران را اتباع عراقی تشکیل می‌دهند که عمدتا به قصد زیارت راهی ایران می‌شوند و در این موارد شاید اعمال چنین مالیاتی موجب کاهش تعداد گردشگران این کشور شده و تبعات دیگری نیز در پی داشته باشد.

درهمین حال برخی کارشناسان معتقدند به‌جای تکیه بر شاخص ارزانی برای رقابت ایران با مقاصد رقیب، می‌توان کشور را در دیگر شاخص‌های رقابت‌پذیری تقویت کرد. با این همه به نظر می‌رسد اگر قرار باشد نرخ مالیات بر ارزش افزوده از خود گردشگران ستانده شود، نیاز به مباحث جدی و عمیقی وجود دارد و نرخی که تعیین می‌شود بسیار مهم است. چه‌بسا بتوان با برقراری نرخی معقول و منطقی هم مالیات را از فعالان صنعت به گردشگران عمدتا خارجی انتقال داد و با ایجاد سودآوری برای بنگاه‌های مربوط به حوزه گردشگری، زیرساخت‌های مربوط به آنان را به صورت مستقیم و غیرمستقیم بهبود بخشید و از سوی دیگر مزیت رقابتی بودن ایران را در ارزانی بین مقاصد سفر از دست نداد؛ آن‌هم در شرایطی که رقیبان بزرگی دارد که تنها به واسطه شرایط امنیتی تا حدودی به حاشیه رانده شده‌اند و هر لحظه ممکن است به بازار گردشگری منطقه بازگردند. اما در این‌خصوص تجارب متفاوتی در دیگر کشورها ثبت شده است که می‌تواند راهگشای ایران باشد. بریتانیا، امارات متحده عربی و تانزانیا هر کدام تجارب مختلفی را قبل و بعد از تعیین مالیات بر ارزش افزوده از سر گذرانده‌اند؛ تجاربی از سه قاره و با سیستم‌های اقتصادی مختلف.

تاثیر ارزش افزوده بر گردشگری داخلی و خارجی بریتانیا

مالیات بر ارزش افزوده در بریتانیا در ژانویه سال ۲۰۱۱ به بالاترین میزان خود رسید و از سوی دولت ائتلاف ملی این کشور از ۵/ ۱۷ درصد به ۲۰ درصد افزایش یافت تا ۱۳ میلیارد دلار اضافی برای جبران کسری بودجه این کشور فراهم کند. این تغییر بر کسب‌وکارهای ثبت‌شده که کالا یا خدمات خود را با نرخ استانداردی خرید و فروش می‌کنند، اعمال شد. با توجه به صنعت سفر و گردشگری و اینکه ارزش افزوده برای هزینه‌های پرواز یا کشتی‌های تفریحی قابل به‌کارگیری نیست، این کار موجب آسیب‌دیدن بخش اقامت، جاذبه‌های گردشگری و نرخ اجاره خودرو شد. از سوی دیگر افزایش این نوع از مالیات در بریتانیا در ماه ژانویه سال ۲۰۱۱ اثری منفی بر گردشگری ورودی این کشور داشت زیرا افزایش در میزان مالیات می‌تواند گردشگران خارجی را از سفر به کشور میزبان بازدارد. اگرچه نرخ مالیات ارزش افزوده‌ای که توسط بریتانیا اعلام شده بود طبق معیارهای اتحادیه اروپا چندان بالا نبود اما سایر کشورها رقابت‌پذیری خود را با پایین بردن نرخ مالیات‌شان در تلاش برای جذب گردشگران و القای رشد پس از رکود اقتصادی آن سال‌ها، افزایش دادند. برای مثال فرانسه مالیات ارزش افزوده بر وعده‌های غذایی هتل‌ها و رستوران‌ها را از ۶/ ۱۹ درصد به ۵/ ۵ درصد و آلمان نرخ مالیات بر ارزش افزوده را از ۱۹ درصد به ۷ درصد کاهش داد. سایر کشورهای اروپایی نیز تخفیفاتی را در نرخ مالیات خود لحاظ کردند که از آن جمله می‌توان مجارستان، فنلاند و بلژیک را نام برد. طبق تحقیقاتی که TripAdvisor در آن زمان انجام داد که بیش از ۳هزار و ۲۰۰نفر در سراسر اروپا در آن مورد پرسش قرار گرفته بودند، ۲۴ درصد از مخاطبان معتقد بودند افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده، تعطیلات بریتانیا را برای آنها از مقرون به‌صرفه بودن خارج می‌کند. ۲۶ درصد دیگر از جامعه آماری این تحقیق نیز در مورد اینکه این مالیات جدید بر تصمیم سفر آنان به بریتانیا در سال آتی چه تاثیری می‌گذارد، هنوز نظر قاطعی اتخاذ نکرده‌ بودند.

از سوی دیگر، ۲۴ درصد از بریتانیایی‌ها ادعا می‌کردند افزایش مالیات بر ارزش افزوده می‌تواند تعطیلات داخلی را گران کند. در آن برهه زمانی با توجه به قیمت بالای سوخت و وضعیت نامناسب اقتصاد پس از بحران مالی جهانی، دغدغه در مورد آسیب‌دیدن گردشگری داخلی پدید آمد. از طرفی، این افزایش مالیات بر ارزش افزوده بر حاشیه سود تورگردانان اثر می‌گذاشت و هزینه اضافی که برای آنان ایجاد می‌کرد به گردشگران انتقال داده می‌شد. البته در برخی موارد برای ماندن در صحنه رقابت، تورها خود هزینه این مالیات اضافه شده را بر عهده گرفتند. این شرکت‌ها، محدوده قیمت‌های مختلفی را در بازار پیشنهاد می‌کردند اما نظر انجمن تورگردانان بریتانیا بر این بود که این افزایش، بر هزینه کل یک بسته سفر تعطیلاتی اعمال نمی‌شود بلکه این افزایش تنها اثر کمی در هزینه مصرف‌کنندگان خواهد داشت و بیشتر حاشیه سود تورگردانان مورد‌نظر این افزایش مالیات بوده است. متخصصان این صنعت نیز معتقد بودند این افزایش احتمالا بازدارنده افراد از سفر به این کشور نخواهد بود. در همین راستا البته برخی کارشناسان نیز دلایل دیگری را عنوان می‌کردند، از جمله استدلال آنان این بود که افراد به دنبال مقاصد پروازی ارزان هستند و کاهش درآمد قابل تصرف در نتیجه وضعیت اقتصادی می‌تواند اثرات سویی بر گردشگری بریتانیا داشته باشد.

واکنش فعالان اقتصادی امارات به ارزش افزوده

کاهش بهای نفت در سال ۲۰۱۵ اقتصاد کشورهای نفتی را با مشکلات فراوانی روبه‌رو کرده است و در نتیجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تصمیم گرفته‌اند کمربندهای مخارج خود را سفت‌تر کنند و نگاهی به منابع درآمدی جایگزین بیندازند. امارات متحده عربی نیز در این میان، برنامه‌ای برای اجرای طرح مالیات بر ارزش افزوده را در دست دارد. این ایده اگرچه مدت‌های زیادی و از سال ۲۰۰۷ مورد بحث بوده است اما پیشرفت کمی در این زمینه حاصل شده، قرار است. این کشور از ژانویه سال ۲۰۱۸ مالیات بر ارزش افزوده ۵ درصدی را بر مصرف‌کنندگان خود اعمال کند اما برخی اقلام غذایی، سلامت و آموزش از این جمع مستثنی شده‌اند. پس از برچیده شدن یا کاهش یارانه‌های نفتی برای متعادل کردن بودجه، برخی از کسب و کارها در امارات اعلام کرده‌اند مجموعه ارزش افزوده‌ای که قرار است اعمال شود، به دغدغه‌ای برای آنان تبدیل شده و باعث عدم رغبت خریداران از جمله گردشگران می‌شود. این نکته از آنجا اهمیت دارد که امارات متحده عربی در میان مقاصد عمده‌ای است که برای خرید در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و گردشگران زیادی را با این هدف جذب خود می‌کند و در تولید ناخالص داخلی این کشور مشارکت مهمی دارند. به اعتقاد برخی کارشناسان، بزرگترین جاذبه آن صرف نظر از این که دوبی شهری جهانی قلمداد می‌شود، اقتصاد بدون مالیاتی است که برای گردشگران و ساکنان مهاجر آن بسیار مهم است. تحمیل این مالیات بر ارزش افزوده اثر مهمی بر قدرت خرید ساکنان و گردشگران خواهد داشت. شرکت‌های دیگری نیز که با گردشگران سر و کار دارند، همین دغدغه را به دلیل محدود شدن قدرت مخارج گردشگران مطرح می‌کنند.

تجربه ضد و نقیض تانزانیا

تجربه تانزانیا در اعمال مالیات بر ارزش افزوده بر خدمات گردشگری قابل‌توجه است. گردشگرانی که به تانزانیا سفر می‌کنند تا ۲۵‌درصد بیش از آنچه که توسط کشورهای شرق آفریقا تعیین شده است، هزینه می‌پردازند. این پرداخت به دلیل مالیات بر ارزش افزوده‌ای است که بر بخش خدمات گردشگری اعمال می‌شود. پیشتر این کشور تنها ۷ درصد بیشتر از کشورهای منطقه مالیات‌های چندگانه دریافت می‌کرد و حالا تحمیل این ارزش افزوده، این صنعت ۲ میلیارد دلاری را به خطر انداخته است. این میزان ارزش افزوده موجب شده سفر به تانزانیا نسبت به سایر کشورهای منطقه مانند کنیا، آفریقای‌جنوبی و بوتسوانا گران‌تر شود و در نتیجه مشکلاتی برای صنعت گردشگری این کشور پیش بیاید. تورگردانان تانزانیا اخیرا در معرض ۳۲ مالیات مختلف قرار گرفته‌اند که ۱۲ مورد مربوط به کسب‌وکار و مجوزهای قانونی، ۱۱‌مورد مالیات‌های سالانه برای وسایل نقلیه توریستی و سایر موارد مربوط به حقوق متفرقه هستند. پیش از این دولت کنیا نیز در سال ۲۰۱۵ با تحمیل ارزش افزوده به خدمات گردشگری در برآورد بودجه ۲۰۱۷-۲۰۱۶، نه‌تنها در نهایت مجبور شد حدود ۱/ ۴۴ میلیون دلار به این صنعت تخصیص دهد، بلکه وادار شد چند مشوق را نیز ایجاد کند. از جمله این مشوق‌ها می‌توان به برداشتن مالیات بر ارزش افزوده پارک‌های ملی اشاره کرد.

تجربه کنیا که در مورد تانزانیا نیز در حال وقوع است به خطرات ناشی از تعیین مالیات ارزش افزوده بالا اشاره می‌کند. این کار می‌تواند موجب انحراف دولت از هدف خود برای جذب ۲میلیون گردشگر تا سال ۲۰۲۰ شود. بنا بر این گزارش و در پی اجرای این سیاست توسط وزیر گردشگری تانزانیا، میزان گردشگران ورودی به این کشور در سال ۲۰۱۵ حدود ۴۰ هزار نفر کاهش یافت و از ۱۴/ ۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۴ به ۱۰/ ۱ میلیون نفر رسید. این کاهش تعداد گردشگران به منزله کاهش ۷۰ میلیون دلار ارز برای این کشور آفریقایی بود. تورگردانان تانزانیا، قرار است با دولت برای گسترده‌تر کردن پایه مالیاتی و برخورد با تورگردانان غیرمجاز همکاری کنند. این سیاست بیشتر به علت وجود تورگردانان غیرمجاز که موجب کاهش درآمدهای دولتی می‌شود، اعمال شده است اما نتیجه آن بر تمام تورگردانان اثر می‌گذارد. این در حالی است که طبق گفته مقامات این کشور، آفریقای جنوبی که در سال گذشته بیش از ۵/ ۹ میلیون گردشگر را به خود جذب می‌کرد، در سال‌های گذشته مالیات بر ارزش افزوده را لحاظ می‌کرده اما تاثیر منفی بر تعداد گردشگران آن نداشته است. ضمن اینکه طبق سیاست‌های گردشگری ملی تانزانیا، این کشور تنها گردشگران با درآمد بالا و تعداد نسبتا کمی را جذب می‌کند.