سود اقتصادی ازثبت «لوت» بیابان لوت در جنوب ایران با مساحتی بالغ بر 40 هزار کیلومتر مربع (شامل عرصه و حریم) واقع در بخش‌هایی از استان کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی ازجمله مناطق فراگرم و خشک جهان و حاصل تحولات جغرافیایی در دوران‌های مختلف زمین‌شناسی است

ثبت جهانی کویر لوت موجب ارتقای جایگاه ایران در میان کشورهای دارای ثبت اثر جهانی شد. ثبت این اثر در کنار بهبود رتبه می‌تواند به فرصت اقتصادی برای کشور تبدیل شود. صحراها و بیابان‌های مختلفی در جهان وجود دارند که توانسته‌اند گردشگران بسیاری را به خود جذب کنند. معروف‌ترین آنها صحرای بزرگ آفریقا در مراکش، بیابان کالاهاری در بوتسوانا و ربع‌الخالی در امارات متحده عربی است که از آنها برای توسعه گردشگری و رشد اقتصاد منطقه‌ای بهره برده شده است. این الگو می‌تواند در ایران نیز با هدف محرومیت‌زدایی از استان‌های همجوار کویر لوت به اجرا درآید. در اجرای این الگو و بهره‌گیری اقتصادی از ثبت جهانی کویر لوت باید به الزامات مهمی همانند زیرساخت‌ها، فرهنگ‌سازی برای جذب گردشگران خارجی و تنظیم تراکم جمعیتی توریست‌ها توجه شود.

گروه گردشگری؛ امیر شاملویی: عصر یکشنبه کویر لوت ثبت جهانی شد. این پدیده طبیعی که به‌عنوان نخستین میراث طبیعی جهانی ایران ثبت شد، کشورمان را با ۲۱ اثر ثبت شده جهانی در جایگاه ۱۱ جهان قرار داد. این ثبت جهانی در کنار ثبت ۱۱ قنات ایرانی در یونسکو موجب شد ایران از رده سیزدهم به جایگاه یازدهم صعود کند و بالاتر از برزیل، استرالیا و ژاپن قرار گیرد. این در حالی است که ظرفیت‌های میراث فرهنگی و تاریخی ایران بیش از این است و قابلیت دارد تا به جایگاه بالاتری نیز در سال‌های آینده دست یابد. از سوی دیگر، ثبت جهانی آثار طبیعی و تاریخی هر کشوری می‌تواند اثرات اقتصادی و اجتماعی بالقوه‌ای در آن کشورها داشته باشد؛ امری که به نظر می‌رسد حالا باید مورد بهره‌برداری استان‌های دربرگیرنده «لوت» قرار گیرد.

در جست‌وجوی واحه‌

کویر لوت بخش‌هایی از استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان را در بر می‌گیرد؛ استان‌هایی که از نظر اقتصادی، جزو محروم‌ترین مناطق ایران هستند. طبق گزارش‌های سالنامه‌های آماری استانی مرکز آمار در سال ۱۳۹۳، هزینه‌های خالص متوسط هر خانوار شهری در استان خراسان‌ جنوبی ۱۹۵میلیون ریال و هزینه متوسط هر خانوار روستایی ۱۱۳ میلیون ریال در سال بوده است. از نظر میزان درآمد نیز هر خانوار شهری به‌طور متوسط در سال ۱۳۹۳ حدود ۵/ ۱۹۰ میلیون ریال و هر خانوار روستایی ۷/ ۱۱۰ میلیون ریال درآمدزایی داشته است. این آمار نشان‌دهنده این است که به‌طور متوسط هزینه‌های شهری و روستایی بیش از درآمد آنان بوده است. همچنین طبق آخرین آماری که از سیستان‌وبلوچستان در گزارش‌های استانی مرکز آمار وجود دارد، متوسط کل هزینه شهری برای این استان در سال ۱۳۹۳ حدود ۱۶۳ میلیون ریال و هزینه متوسط کل خانوار روستایی حدود ۷۵ میلیون ریال بوده است. این در حالی است که درآمد متوسط یک خانوار شهری در این استان در همان سال حدود ۱۹۰ میلیون ریال و درآمد متوسط یک خانوار روستایی ۷۰ میلیون ریال بوده است.

در استان کرمان نیز طبق آخرین آمار ثبت‌شده که مربوط به سال ۱۳۹۳ است، متوسط کل هزینه هر خانوار شهری ۱۳۵ میلیون ریال و متوسط کل هزینه هر خانوار روستایی ۷۸ میلیون ریال عنوان شده است. درآمد متوسط یک خانوار شهری ۱۶۸ میلیون ریال و درآمد متوسط یک خانوار روستایی حدود ۹۸ میلیون ریال بوده است.اما طبق همین گزارش‌های استانی و بنابر آخرین آمارهای موجود در سال ۱۳۸۸ حدود ۱۲ هزار نفر از گردشگران خارجی از هتل‌های سیستان و بلوچستان استفاده کرده‌اند که نسبت به سال ۱۳۸۷، ۵ هزار نفر کاهش داشته؛ همچنین طبق گزارش مرکز آمار از وضعیت استانی خراسان جنوبی در سال ۱۳۹۳، ۳۶۶ نفر از جهانگردان خارجی وارد شده به این استان از هتل‌ها استفاده کرده‌اند.

طبق آنچه گفته شد، استان‌های محرومی که در حاشیه کویر لوت واقع شده‌اند، با استفاده از این ثبت جهانی در یونسکو می‌توانند فرصت مناسبی برای جذب گردشگران به دست آورند؛ امری که می‌تواند با تبلیغات مناسب در توسعه منطقه‌ای این ۳ استان موثر باشد و محرومیت اقتصادی این مناطق را کاهش دهد. استان کرمان با ثبت لوت توانسته است با ثبت ۵ اثر در فهرست جهانی میراث فرهنگی یونسکو برترین استان ایران از این حیث باشد. با توجه به اینکه ۸۰ درصد لوت در استان کرمان واقع شده است، احتمالا این استان بتواند با توجه کافی از مزایای این ۵ اثر در جهت رشد اقتصادی و بهبود وضعیت خود بیش از دو استان دیگر بهره‌مند شود. با این حال نکته‌ قابل توجه این است که باید به مساله مهمی مانند زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی برای جذب گردشگران خارجی توجه شود.

تجربه امارات از توسعه بیابانگردی

در همین حال، صحراها و بیابان‌های مختلفی در جهان وجود دارند که توانسته‌اند گردشگران بسیاری را به خود جذب کنند. معروف‌ترین آنها صحرای بزرگ آفریقا در مراکش، بیابان کالاهاری در بوتسوانا، ربع‌الخالی در امارات متحده عربی، آتاکاما در شیلی، صحرای بزرگ شنی در استرالیا، موخاوه در آمریکا، باردناس رئالس در اسپانیا و صحرای نامیبیا هستند که از آنها بهره‌برداری مناسبی برای توسعه گردشگری و رشد اقتصاد منطقه‌ای صورت گرفته است.امارات صاحب تجارب موفقی در این زمینه است. یکی از نکاتی که به نظر می‌رسد در موفقیت امارات برای استفاده مناسب از موقعیت گردشگری‌اش نقش مناسبی داشته، بازاریابی اینترنتی بوده است. راه‌اندازی وب‌سایت‌های مختلف و ارائه پکیج‌های متنوع تورهای کویر و از همه مهم‌تر فعالیت‌های گسترده تبلیغاتی، تاثیر زیادی بر جذب اکوتوریست‌ها داشته است. تبلیغات مجازی یکی از روش‌های اصلی ترویج اکوتوریسم بیابانی در امارات است. طبق برآورد کارشناسان، پس از آنکه رشد سالانه بازدیدکنندگان کویر و سافاری‌های آن، از ۱۰۰هزار نفر در سال ۲۰۰۰ به ۸۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۰رسید، مقامات اماراتی متوجه شدند که نواحی کویری ظرفیت تحمل این تراکم جمعیت را ندارد؛ بنابراین، پیشنهاد کردند که برخی نواحی مورد حفاظت، سریعا در این کشور لحاظ شود.

از موارد دیگر که در بهبود وضعیت استفاده از کویرها تاثیر داشته، مدیریت بازدیدکنندگان است که به خوبی انجام شده است. استفاده از افراد آموزش‌دیده در این حوزه و آشنا به محل نیز به رضایت گردشگران وارد شده به این کشور کمک کرده است. از سوی دیگر، متنوع‌سازی سفر در این صنعت نیز از اقداماتی است که در امارات انجام گرفته است. با این حال به باور کارشناسان توجه به چند مورد ضروری به نظر می‌رسد. یکی از موارد، احتمال آسیب دیدن محیط طبیعی است که در نتیجه افزایش بی‌رویه گردشگران و نبود یک برنامه‌ریزی مدون محتمل است. مورد دیگر نحوه برخورد محیط سنتی یا افراد محلی با گردشگران خارجی است. در این مورد، منتفع شدن جامعه محلی از درآمدهای گردشگران وارد شده به محیط و بهبود اشتغال می‌تواند آنان را نیز در منافع حاصل از رشد گردشگری شریک کند و به این ترتیب مساعدت آنها را در این راه بیشتر کند. در امارات جامعه محلی به چند طریق در این منافع شرکت داده شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به فروش و عرضه صنایع‌دستی محلی، خیمه‌ها، استفاده از راهنماهای محلی و شتربانانی، مشارکت بادیه‌نشینان در ارائه فرهنگ و میراث خاص خود، سنت‌ها و خیمه‌های آنها به عنوان جاذبه‌های گردشگری اشاره کرد.

کالاهاری؛ مزایای بومی

صحرای کالاهاری نیز که در کشور بوتسوانا واقع شده و در بین مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این کشور قرار دارد، از دیگر صحراهای گردشگرپذیر دنیا است. اثرات گردشگری بر افراد بومی دغدغه‌ای است که توجه انسان‌شناسان و اقتصاد و جامعه‌شناسی توسعه را به خود مشغول کرده است. یکی از کارشناسان معتقد است که گردشگری می‌تواند نیروی قدرتمندی در تغییرات فرهنگی این کشور ایجاد کند. از سوی دیگر، آداب و رسوم بومیان این کشور می‌تواند خود منبعی برای جذب درآمد و ایجاد اشتغال باشد، اما قابلیت این را نیز دارد که بر زندگی عادی مردم این مناطق اثر بگذارد.

درواقع جمهوری بوتسوانا در جنوب آفریقا مثال خوبی از اثرات گردشگری بر مردم بومی را نشان می‌دهد. بسیاری از گردشگرانی که به این کشور وارد می‌شوند، از صحرای کالاهاری و مناطق پیرامون آن بازدید می‌کنند تا مکانی را تجربه کنند که در آن حیوانات وحشی و انسان‌ها در نظم با یکدیگر زندگی می‌کنند. بوتسوانا یکی از سریع‌ترین رشدها را در صنعت گردشگری در قاره آفریقا دارد. با این وجود، برخلاف کنیا، رواندا و سایر کشورهای شرق آفریقا گردشگری در این کشور، سهم نسبتا کوچکی از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد؛ زیرا تا دهه ۱۹۷۰ بوتسوانا تسهیلات نسبتا کوچکی داشت. ازجمله برنامه‌هایی که برای توسعه و استفاده از این صحرا به‌کار گرفته شده عبارت است از: برگزاری تورهایی برای حیات وحش در منطقه جنوبی این صحرا، توسعه جاده‌ها و درنظر گرفتن زون‌هایی برای توسعه برخی سایت‌ها. در منطقه مرکزی این صحرا نیز ایجاد مراکز گردشگری، توسعه جاده‌ها، کریدورهای بوم‌گردی و برخی فعالیت‌های دیگر چندسالی است که در دستور کار قرار گرفته است. این صحرا از نظر جاذبه‌های طبیعی متوسط است اما از نظر بوم‌شناسی فوق‌العاده محسوب می‌شود. از جمله کارهایی که برای بهبود این سایت در حال انجام است، توسعه فرودگاه‌ها و زیرساخت‌ها نیز مورد توجه است.

«لوت» چگونه و چرا ثبت جهانی شد؟

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می‌گوید: «پرونده بیابان لوت که با همکاری و هماهنگی بینِ دستگاه‌هایی مانند سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، سازمان حفاظت محیط‌زیست، موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران و سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به‌عنوان دستگاه متولی آماده شده بود، با تلاش تیم مذاکره‌کننده ایرانی به ثبت رسید.» به گزارش «ایسنا»، محمدحسن طالبیان با تاکید بر اینکه پیش از این هیچ‌کدام از آثار طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت نشده بود، یادآور می‌شود که تیم مذاکره‌کننده‌ ایرانی در مدت حضور در چهلمین اجلاس یونسکو همه‌ تلاش خود را برای مذاکره و پاسخگویی به سوالات اعضای کشورهای عضو کمیته میراث جهانی و اتحادیه «IUCN» (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت) به‌کار بردند.

به گفته این مقام مسوول دلایلی همچون شاخص‌ترین عوارض محیط طبیعی بیابان‌های دنیا نظیر ناحیه کلوت‌ها، داشتن مرتفع‌ترین یاردانگ‌های دنیا، گرم‌ترین نقطه سطح کره زمین طی چند سال، بلندترین تپه‌های ماسه‌ای و نبکاهای جهان، خندق‌های عظیم فرسایشی، شبکه‌های هیدرولوژیک، چاله‌های زمین‌ساختی، پدیده‌های کم‌نظیر نمکی، دشت‌های وسیع ریگی (هامادا)، روستاهای تاریخی و استقرارگاه‌های انسانی در حاشیه آن با ۶۰۰۰ ساکن باعث ثبت جهانی این بیابان زیبا شد. مسوول تهیه پرونده بیابان لوت نیز با اشاره به اینکه حمایت ۱۷ کشور پشت پرونده ایران بوده، می‌گوید: «قرار گرفتن قطب حرارتی زمین در این بیابان، قرار گرفتن بسیاری از محوطه‌های پیش از تاریخ و تاریخی در عرصه و حریم اثر، وجود محوطه‌ها و گورستان‌های دوره مس سنگی و دژهای تاریخی به همراه قنات‌های زیبا و دیدنی منطقه از دیگر ارزش‌های ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی بود.» به گفته مهران مقصودی، با توجه به گستره بیابان لوت، پژوهش‌های گسترده موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ با همکاری موسسه CNRS و دانشگاه سوربن، گستره مناسبی برای آماده‌سازی پرونده بیابان لوت بوده است.

به گزارش «مهر»، مدیر گروه کویرشناسی دانشگاه تهران با اشاره به پیشینه اقدامات برای ثبت این اثر خاطرنشان می‌کند: «تقریبا از دو سال پیش بحث تدوین پرونده ثبت جهانی بیابان لوت مطرح شده بود و مسئولیت آن را نیز بر‌عهده من گذاشتند. تیمی برای تهیه این پرونده از استادان دانشگاه‌ها، خبرگان و کسانی که در این حوزه کار کرده بودند، تشکیل دادیم. این پرونده باید در یک مدت زمان مشخصی تدوین و ارسال می‌شد؛ چراکه پیش از این در فهرست میراث پیشنهادی ایران نیز ثبت شده بود.» مقصودی می‌افزاید: «بیابان لوت دارای معیارهای مشخصی برای ثبت در میراث‌جهانی بود و حتی کارشناسان یونسکو در یکی از گزارش‌های خود نیز گفته بودند بیابان لوت دارای شرایط ثبت جهانی است، به همین منظور تمام مدارک لازم را تهیه کردیم. این پرونده باید حداقل ۴ معیار برتر را می‌داشت که یکی از آنها، داشتن ویژگی برترین بود؛ مثل بلندترین تپه‌های ماسه‌ای یا بلندترین کلوت‌ها.» مسوول تهیه پرونده ثبت لوت ادامه می‌دهد: «معیار بعدی این است که آن پدیده، ویژگی تاریخ زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی یک منطقه را نشان دهند. معیار سوم، دارا بودن ویژگی اکولوژی خاص است و معیار چهارم، داشتن ویژگی‌های اکولوژی است که در معرض خطر قرار دارند.»

بنابراین به گفته مقصودی اگر پدیده‌ای این چهار معیار را داشته باشد، در فهرست میراث جهانی قرار می‌گیرد. طبق این گزارش، پرونده بیابان لوت بر اساس دو معیار اول تهیه و ویژگی‌های آن مشخص شده بود. تمام عوارض طبیعی بیابان لوت، توصیف و نقشه‌های آن تهیه، اطلاعات تاریخی منطقه جمع‌آوری و به یونسکو ارسال شد. وی درباره اشکالاتی که یونسکو به پرونده بیابان لوت گرفته بود نیز یادآور می‌شود: «برخی از کارشناسان تصورشان این بود که مردمی که در عرصه کویر زندگی می‌کنند، به نبکاها آسیب می‌زنند. آنها می‌گفتند چرا روستاها در عرصه این اثر طبیعی قرار دارند چون آثار طبیعی که ثبت می‌شوند نباید برخوردی با عوارض انسانی داشته باشند اما در حاشیه غربی لوت نبکاها قرار داشتند و چون نمی‌توانستیم نبکاها را از پرونده لوت حذف کنیم، در اجلاس توضیحاتمان را شفاف بیان کردیم و گفتیم که نبکاها ماهیت لوت هستند.» مسوول گروه کویرشناسی دانشگاه تهران در پایان خاطرنشان می‌کند: «اکنون سه پایگاه استانی زیرمجموعه پایگاه جهانی بیابان لوت در روستای دهسلم استان خراسان‌جنوبی، شفیع‌آباد کرمان و نصرت‌آباد سیستان و بلوچستان تشکیل شده و من نیز مدیریت این سه پایگاه را برعهده دارم. همچنین هرکدام از این پایگاه‌ها نیز یک مدیر استانی دارند.»