جنگ پتروشیمی‌ها در راه است

محمدحسین بابالو: پس از کاهش دست ساخته قیمت نفت توسط عربستان و برخی متحدانش هم اکنون نوبت به بازار پتروشیمی‌ها رسیده تا با کاهش قیمت پیشنهادی و افزایش حجم تولید، بسیاری از واحدهای تولیدی فعلی را در اقصی نقاط جهان از رده خارج کرده یا سرمایه‌گذاری‌های جدید را با وقفه رو‌به‌رو کند. به نظر می‌رسد عربستان بازی خطرناک جدیدی را آغاز کرده که قطعا تولیدکنندگان کشورمان در بازارهای صادراتی مهم نیز به‌صورت ناخواسته وارد بازی خواهند شد. رخدادی که از هم اکنون نشانه‌هایی از آن پدیدار شده است. منطقه خلیج‌فارس تاکنون مهم‌ترین‌ حوزه نفت خیز جهان بود که قطب تولید محصولات پتروشیمی نیز لقب گرفته است. ذخایر عظیم زیرزمینی و نزدیکی به آب‌های آزاد در کنار تقاضای داخلی محدود کشورهای تولیدکننده این حوزه را تبدیل به یک تولیدکننده قدرتمند کرده که به بازارهای جهانی توجه دارد. بازارهای چین؛ اروپای شرقی و ترکیه، اروپای غربی و حتی قاره آمریکا بازارهایی هستند که می‌توانند تولیدات حوزه خلیج فارس را به سمت خود جلب کنند. در این شرایط اگر رفتار تهاجمی عربستان و برخی از کشورهای هم پیمانش در بازار نفت در بازار محصولات پتروشیمی هم تکرار شود که با کاهش شدید قیمت‌های پیشنهادی برخی پلیمرها، این طرزفکر از شواهد قدرتمندی نیز برخوردار است، باید منتظر سقوط قیمت‌هادر این بازار بود. افزایش ظرفیت تولید در ماه‌های گذشته و افزایش بیشتر آن در آینده، پایین بودن قیمت مواد اولیه و در دسترس بودن آن، تکنولوژی مطلوب و بازده تولیدی بالا و حجم تولید گسترده مواردی است که به پایین بودن قیمت تمام شده تولیدات این کشورها با محوریت سابیک عربستان منتهی شده است.

تولیدات منطقه خلیج فارس در ۱۰ سال اخیر

منطقه خلیج فارس را می‌توان مهم‌ترین‌ حوزه اقتصادی جهان درخصوص صنایع پتروشیمی و پالایشی دانست. این منطقه با در اختیار داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز، موقعیت استراتژیک و جغرافیایی و دسترسی به آب‌های آزاد و مزیت نسبی حمل‌و‌نقل دریایی بهترین منطقه برای سرمایه‌گذاری این قبیل صنایع به شمار می‌رود. حجم تولیدات محصولات پتروشیمی در این منطقه بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۳ تقریبا دو برابر شده که ۱۱ درصد از رشد جهانی حجم تولید را به خود اختصاص می‌دهد. انواع مختلف پلی‌اتیلن‌ها، پلی‌پروپیلن‌ها و متانول بخش عمده تولیدات این حوزه محسوب می‌شود.

مدت‌ها منطقه خاورمیانه با حجم تولید نفت خام و تا حدودی فرآورده‌های پالایشی شناخته می‌شد، ولی در ۱۰ سال اخیر سهم صنعت پالایش در تولید ناخالص داخلی کل این حوزه کاهش یافته است. این به آن معنی است که تولیدات این حوزه به سمت محصولاتی با کیفیت بالاتر حرکت کرده و تولید محصولات پتروشیمی و شیمیایی افزایش یافته است که نشان دهنده حرکت این بخش مهم به سمت زنجیره ارزش افزوده و صنایع پایین‌دستی هم به حساب می‌آید. در این بین، عربستان به تنهایی ۵۹ درصد از صادرات کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس GCC را به خود اختصاص داده و پس از آن قطر، عمان، کویت، امارات متحده عربی و بحرین در جایگاه‌های بعدی صادرات کشورهای GCC قرار می‌گیرند. این در حالی است که در سال ۲۰۱۲ عربستان به تنهایی ۵۶ درصد از ظرفیت تولید پلی‌الفین‌های کشورهای منطقه را به خود اختصاص داده بود. این در حالی بود که این کشور ۷۵ درصد از درآمد صنایع پتروشیمی را کسب کرد که نشان‌دهنده مدیریت مطلوب گرید و تولید کالاهایی با ارزش افزوده بالاتر در این کشور بوده است.

از سویی باید در نظر داشت تا سال ۲۰۱۸ حجم تولیدات محصولات پتروشیمی در کشورهای این اتحادیه منطقه‌ای با ۴۰ درصد رشد به ۱۹۹/۵ میلیون تن بالغ خواهد شد که در مقایسه با ایران میزان بزرگ و قابل توجهی است. این در حالی است که در سال ۲۰۱۳ تقاضای جهانی پلی‌اتیلن‌ها ۸۱ میلیون تن بوده که غرب آسیا و شمال آفریقا تنها ۸ درصد از این حجم را به خود اختصاص دادند که نشان‌دهنده شرایط خاص صادراتی و جهت‌گیری‌های آن بر پایه بازارهای جهانی دیگر است. با توجه به شرایط خاص بازارهای جهانی و تمرکز و تجمیع تقاضا در مناطقی خاص از جمله آسیای جنوب شرقی، افزایش ظرفیت تولید به ایجاد رقابتی جدی‌تر منجر خواهد شد. از سویی باید انتظار ایجاد یک رقابت معکوس بین تولیدکنندگان عضو این اتحادیه را نیز داشته باشیم، زیرا کشورهایی همچون امارات و قطر حتی در تلاش هستند تا بخشی از سهم بازار عربستان را نیز در آینده به‌دست آورند. این موارد در کنار افزایش روزشمار سرمایه‌گذاری‌های عربستان به منظور افزایش ظرفیت تولید، بهبود فرآیندها و افزایش ارزش افزوده و کاهش قیمت تمام شده نشان می‌دهد که این کشور و سایر تولیدکنندگان منطقه برای حفظ سهم بازار خود در جهان یا فتح بازارهای جدید به شدت در حال تلاش هستند. با توجه به رفتار عربستان در بازار نفت خام می‌توان دورنمای رفتارهای این قبیل تولیدکنندگان را در رقابت‌های جدید تجاری در جهان تخمین زد.

جایگاه عربستان در تولید محصولات پتروشیمی

عربستان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان است که به تنهایی ۱۸ درصد از ذخایر نفت خام جهان را در اختیار دارد. نفت خام ۹۰ درصد صادرات عربستان را تشکیل می‌دهد که ۷۵ درصد از درآمدهای دولتی این کشور را نیز تشکیل می‌دهد. تولید نفت خام ۴۵ درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان را تشکیل می‌دهد که این میزان به مرور زمان در حال کاهش است. این مطلب نشان می‌دهد که عربستان در صنایع پایین دستی نفت خام و گاز طبیعی سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای داشته است که شاید در برخی از موضع‌گیری‌های رسانه‌ای کمتر به آن توجه می‌شود. با توجه به ویژگی‌های فنی تولیدات محصولات پالایشی از نفت خام، پتانسیل بزرگی برای تولید مواد اولیه محصولات پتروشیمی در عربستان وجود دارد ولی این تمام پتانسیل تولید محصولات پتروشیمی و پلیمرها در این کشور نیست.

ذخایر نفت خام عربستان اغلب بسیار بزرگ و قدیمی است که گاز همراه با نفت بسیاری دارد که در گذشته اصلا به آن توجهی نمی‌شد، بنابراین قیمت تمام شده این نوع گاز بسیار پایین بوده و هست. نزدیک به یک سوم از ذخایر گاز طبیعی عربستان به‌صورت گاز همراه با نفت تنها در حوزه نفت‌خیز قوار Ghawar قرار دارد. این حوزه نفت‌خیز در بین کارشناسان صنعت نفت به این ویژگی مشهور است که با توجه به عمر بالای آن‌که به زمان جنگ جهانی دوم باز‌می‌گردد هنوز افت فشاری که مانع تولید شود را تجربه نکرده است.

با توجه به این ویژگی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های مصرف‌کننده برای انتقال این نوع گاز به منظور استفاده در صنایع پتروشیمی، قیمت‌های نزدیک به یک دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو وجود دارد که نزدیک به ۳ سنت در هر مترمکعب قیمت‌گذاری خواهد شد.

عربستان در سال ۲۰۱۴ به تنهایی ۱۰ درصد از ظرفیت جهانی تولیدات محصولات پتروشیمی را به خود اختصاص داد. این در حالی است که تولیدات محصولات پتروشیمی تنها ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل داده ولی ۳۴ درصد از ارزش بازار سهام عربستان در اختیار این صنعت است. شرکت سابیک به‌عنوان بزرگ‌ترین‌ تولیدکننده محصولات پتروشیمی در عربستان نیز به تنهایی ۲۲ درصد از بازار سهام عربستان را تشکیل می‌دهد. شرکت سابیک به هزینه تولید پایین و افزایش شدید سرمایه‌گذاری‌ها مشهور است که به تنهایی به قدرتمند‌ترین تولیدکننده غرب آسیا تبدیل شده است. این در حالی است که این شرکت در سه ماه سوم سال ۲۰۱۴ بسیاری از بخش‌های تولید پلی‌اتیلن‌ها و پلی‌پروپیلن‌های خود را به دلیل تعمیر، بازسازی و افزایش ظرفیت تولید به حالت نیمه‌تعطیل درآورده بود و اکنون بهترین شرایط تولید را دارد.

موضع خصمانه عربستان در بازار محصولات پتروشیمی

در بازارهای جهانی قیمت اغلب محصولات پلیمری با کاهش شدیدی رو‌به‌رو شده است و به تبع فاصله زمانی بین تعدیل قیمت‌ها بین نفت خام و محصولات پتروشیمی به نظر می‌رسد این روند کاهشی باز هم ادامه یابد. از طرفی کاهش قیمت نفت خام با کاهش قیمت محصولات پالایشی اغلب در یک راستا نوسان می‌کرد ولی هم اکنون افت نرخ نفتا به‌عنوان مهم‌ترین‌ خوراک مایع صنایع پتروشیمی با وقفه مواجه شده که البته شاهد عقب‌نشینی برخی از خریداران در بازار هستیم تا قیمت‌های کمتری را ثبت کند. با توجه به این موارد در کنار ضعف فراگیر تقاضا در بازارهای جهانی شاهد روند نزولی و ادامه‌دار قیمت‌ها هستیم.

هم‌اکنون تمامی محصولات پلیمری و پتروشیمیایی با کاهش قیمت‌ رو‌به‌رو شده‌اند. با توجه به ویژگی‌های فنی از جمله تولید پلیمرهای پیشرفته‌تر با فرآیند تولید سخت و زمانبر و جذابیت تفاضای بیشتر، در گذشته این باور وجود داشت که این قبیل کالاها در نوسانات بازار با کاهش قیمت کمتری مواجه می‌شوند ولی هم‌اکنون شواهدی عکس این طرزفکر در حال خودنمایی است.

در بازارهای جهانی پلی‌پروپیلن‌ها را می‌توان مهم‌ترین‌ و پیشرفته‌ترین پلیمر‌های رایج در جهان دانست که هر روز با تقاضا و کیفیت تولید بالاتری همراه است که البته تکنولوژی‌های تولیدی آن نیز در حال به روز شدن و ارتقا بوده و هست.

تولید پلی‌پروپیلن از متانول، تولید پلی‌پروپیلن بر پایه زغال‌سنگ، توجه به ذخایر گاز شیل به‌عنوان ماده اولیه و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در آمریکا برای تولید این کالا در کنار افزایش راندمان تولید و بهبود کیفیت آنها مواردی است که این بازار و صنعت را در مسیر جدیدی قرار داده است. تمامی این موارد می‌تواند بازار تولیدات محصولات پتروشیمی عربستان را با مشکل رو‌به‌رو کند، پس شاید عربستان در این بازار نیز موضع خصمانه‌ای اتخاذ کند. تولید پلی‌پروپیلن‌ها یا سایر آروماتیک‌ها در چین بر پایه زغال‌سنگ فرآیند تولید جدیدی است که می‌تواند بازار تولیدات پتروشیمی این کالا را تهدید کند و بخش بزرگی از سرمایه‌گذاری‌های عربستان و مخصوصا شرکت سابیک را در بازار مهم و جذاب چین به‌عنوان بزرگ‌ترین‌ واردکننده پلیمرها در جهان با مشکل رو به رو کند. به‌عنوان مثال هم اکنون پلی‌پروپیلن نساجی در چین با قیمت ۱۰۵۰ دلار در هر تن پیشنهاد می‌شود ولی سابیک قیمت ۹۵۰ دلار را پیشنهاد کرده اما باز هم فضایی برای کاهش قیمت بیشتر را باز نگه داشته است. در بازار آمریکا نیز شرایط مشابهی در حال تجربه شدن است. پس از انقلاب انرژی و افزایش شدید حجم تولید نفت و گاز از شیل‌ها، جذابیت سرمایه‌گذاری بر صنایع پتروشیمی با خوراک گاز افزایش یافته که با توجه به برخی ویژگی‌های بازار این کشور، تولید پلی‌پروپیلن‌های مختلف از انواع ساده تا پیشرفته‌تر آن در دستور کار قرار گرفته است که هم اکنون این قبیل سرمایه‌گذاری‌ها در مراحل آغازین خود قرار دارد. با توجه به کاهش شدید قیمت‌های پیشنهادی این قبیل کالاها و ارائه قیمت‌هایی کمتر از واقعیت‌های تولید و تقاضا و افزایش توان تولیدی تولیدکنندگان عربستانی همچون سابیک، موضع‌گیری در برابر این قبیل سرمایه‌گذاری‌ها در آمریکا نیز در دستور کار قرار گرفته است. با توجه به این موارد در کنار جایگاه ترکیه به‌عنوان دومین واردکننده مواد اولیه پلیمری در جهان و مخصوصا تقاضای بالا و روزافزون پلی‌پروپیلن‌ها، به نظر می‌رسد اولین بازاری که عربستان تمایل دارد تا به‌صورت کامل آن را فتح کند این کشور باشد و تنها تعرفه ترجیحی بین ایران و ترکیه شاید بتواند گامی برای حمایت از بازار بالقوه ایران در این کشور همسایه باشد. این در حالی است که حمایت از صنایع تبدیلی در داخل نیز نباید فراموش شود، زیرا بازارهای داخلی همیشه مهم‌تر از بازارهای صادراتی بوده و هستند.