گروه نفت و پتروشیمی: هند جزو معدود کشورهایی است که در زمان تحریم‌ها روابط نفتی خود با ایران را ادامه داد و خریدار نفت کشورمان ماند. از سویی هند به دلیل داشتن رشد اقتصادی بالا همواره بازار مطمئنی برای کشورهای تولید‌کننده و صادرکننده نفت و گاز محسوب می‌شود که کشور ما نیز از آن مستثنی نیست. این روزها نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در تهران میهمان مقامات کشورمان است. از همین رو بخش مهمی از مذاکرات مقامات دو کشور حول و حوش نفت و گاز در جریان است.

روابط نفتی ایران و هند سه محور اصلی دارد؛ اول اینکه ایران تا پیش از تحریم‌ها دومین تامین‌کننده نفت این کشور بوده که در پی تحریم‌ها به مقام هشتم سقوط کرده است، بنابراین افزایش صادرات نفت و بازگشت به سطح قبل از تحریم‌ها یکی از خواسته‌های ایران است. دوم اینکه ایران حدود ۵/ ۶ میلیارد یورو از هند طلب نفتی دارد که حال با رفع تحریم‌ها زمان تسویه آن فرا رسیده است، اما دو طرف بر سر چگونگی پرداخت این مقدار به توافق نرسیده‌اند. بخش دیگری از مذاکرات به افزایش همکاری ایران و هند در پروژه‌های نفت و گاز ایران مربوط است که واگذاری طرح توسعه میدان گازی فرزادB مهم‌ترین‌ آن است.

بازگشت روابط نفتی به پیش از تحریم‌ها؟

هند همواره یکی از مشتریان نفت ایران بوده است. این کشور جزو چهار کشور آسیایی است که در دوران تحریم‌ها نیز خرید نفت از ایران را با وجود محدودیت‌ها ادامه داد. پیش از افزایش تحریم‌ها در سال ۲۰۱۱ میزان صادرات روزانه نفت ایران بالغ بر ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز بود که از این مقدار ۶/ ۱ میلیون بشکه در روز راهی بازار آسیا می‌شد. در آسیا علاوه بر هند، چین، ژاپن، کره جنوبی، سنگاپور و مالزی خریدار نفت ایران بودند.

اما در سال‌های اخیر با وجود اینکه هند رشد تقاضای بالایی برای نفت داشت، به دلیل تحریم‌های غرب، واردات خود از ایران را کاهش داد. در واقع آمار نشان می‌دهد این کشور در سال ۲۰۱۱ پیش از اجرایی شدن تحریم‌ها بیش از ۴۵۰ هزار بشکه (بیش از ۸ درصد) در روز از ایران نفت وارد می‌کرده است و ایران بعد از عربستان دومین تامین‌کننده نفت هند محسوب می‌شد. اما در خلال سال‌های تحریم این کشور واردات خود از ایران را کاهش داد. در سال ۲۰۱۳ یعنی پیش از توافق موقت که در واقع اوج تحریم‌ها و کاهش صادرات نفت ایران محسوب می‌شد، میانگین واردات نفت هند از ایران به حدود ۱۵۰ هزار بشکه در روز رسید. این کشور حتی در جولای این سال تنها ۳۵ هزار بشکه از ایران نفت خریداری کرد. کشورمان در سال ۲۰۱۳ تنها ۵/ ۵ درصد از نفت خریداری شده از سوی هند را تامین می‌کرد و هشتمین تامین‌کننده نفت این کشور محسوب می‌شد.

اما در چند ماهی که از لغو تحریم‌های ایران می‌گذرد، هند به شدت واردات خود از ایران را افزایش داده است. بر اساس آخرین آمار منتشر شده توسط رویترز، این کشور در ماه مارس بیش از ۵۰۰ هزار بشکه از ایران نفت خریداری کرده که نسبت به ماه پیش از آن ۱۳۰ درصد رشد داشته است. این در حالی است که هند در مارس سال قبل هیچ نفتی از ایران خریداری نکرد و کارشناسان دلیل آن را قرار گرفتن در آستانه سفر اوباما به این کشور عنوان کردند و هند می‌خواست میانگین واردات خود از ایران را به سطح توافق موقت ژنو برساند.

همچنین بر اساس گزارش اکونومیست تایم هند، در ۴ ماه اول سال ۲۰۱۶، ایران حدود ۴/ ۷ درصد واردات نفت هند را به خود اختصاص داد، در حالی که این رقم یک سال قبل ۴ درصد بود. همچنین در ماه آوریل ایران حدود ۹ درصد از نفت وارداتی این کشور را تامین کرد و از جایگاه هشتم در سال گذشته به رتبه پنجم بین صادرکنندگان نفت به هند رسید.

از سوی دیگر، هند جزو اقتصادهای نوظهور محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر رشد اقتصادی تصاعدی را تجربه کرده است. از آنجا که رشد اقتصادی همواره با رشد تقاضای انرژی همراه است، تقاضای نفت هند نیز با افزایش رشد اقتصادی از سال ۲۰۰۹ یعنی بعد از بحران اقتصاد جهانی روند رو به رشدی داشته است. آمار‌ها نشان می‌دهد میزان واردات نفت هند در سال ۲۰۰۸ همزمان با بحران اقتصادی سقوط کرد و از حدود ۵/ ۳ میلیون بشکه در روز به کمتر از ۵/ ۱ میلیون بشکه رسید. اما با عبور از بحران اقتصادی تقاضا برای نفت در این کشور به شکل قابل توجهی افزایش می‌یابد و حتی به سطح ۵/ ۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۱ می‌رسد. اما در خلال سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ تقاضای نفت این کشور کاهش می‌یابد و در حال حاضر به ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز رسیده است. با این حال این کشور همچنان بعد از چین بیشترین رشد تقاضا برای نفت را به خود اختصاص داده از این رو بازار نفت و گاز هند در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه کشورهای تولیدکننده قرار گرفته است.

سه محور اختلاف بر سر پرداخت بدهی‌ها

هند در دوران تحریم‌ها همچنان از ایران نفت خریداری می‌کرد اما به دلیل بسته بودن سوئیفت همواره بر سر چگونگی پرداخت پول حاصل از فروش نفت به ایران مشکل داشت. در دولت قبل بخشی از این پول به‌صورت روپیه و کالا پرداخت شد که انتقاداتی را نیز به دنبال داشت چراکه روپیه در مبادلات بین‌المللی چندان کارآیی ندارد و همچنین کالاهایی که از هند وارد شد نه تنها ضروری نبودند بلکه کیفیت لازم را نیز نداشتند.

اما در حال حاضر میزان بدهی‌های هند به ایران به ۵/ ۶ میلیارد یورو رسیده که بخشی از آن قبل از سفر مودی پرداخت شد. به گفته کارشناسان پالایشگران هندی با پرداخت حدود ۷۵۰ میلیون یورو از بدهی‌های خود سعی داشتند حسن نیت خود را به ایران نشان دهند.

به نظر می‌رسد بخشی از مذاکرات بین ایران و هند به این بدهی‌ها باز گردد. ایران و هند در سه مورد با ایران بر سر پرداخت بدهی‌ها اختلاف‌نظر دارند. اول اینکه هند تمایل دارد که بدهی خود را به روپیه پرداخت کند اما ایران پول نفت را به دلار و یورو می‌خواهد. اما بالاخره دو کشور توافق کردند که پول به یورو و از طریق هالک بانک(بانکی ترکیه‌ای) پرداخت شود، بخشی از بدهی‌ها که پیش از سفر مودی تسویه شد نیز از این کانال پرداخت شد. از سویی هند بر این باور است که پول ایران مشمول مالیات می‌شود که اختلافی میان دو کشور است مشکل دیگر بر سر نرخ برابری ارز به منظور تسویه است.

همکاری‌های جدید با مهاراجه‌ها

یکی دیگر از محورهای مذاکرات هندوها با مقامات ایرانی بعد از توافق ایران و غرب به مشارکت‌ در پروژه‌های نفتی ایران باز‌می‌گردد. یکی از قدیمی‌ترین مذاکرات بر سر مشارکت در میدان گازی فرزاد‌B است. اواخر فروردین ماه وزیر نفت و انرژی هند میهمان بیژن زنگنه وزیر نفت کشورمان شد. بعد از این دیدار زنگنه اعلام کرد که «هند در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و استراتژیک با ایران همکاری خواهد کرد و یادداشت تفاهمی را در این زمینه امضا کرده‌ایم.» بر‌اساس این تفاهم‌نامه شرکت‌های هندی با سرمایه‌گذاری در میدان گازی فرزادB تولید آن را به روزانه یک میلیارد فوت مکعب می‌رسانند. همکاری با هندی‌ها در میدان گازی فرزادB به سال‌ها پیش بر‌می‌گردد. اولین تفاهم‌نامه برای توسعه ایران بین شرکت ملی نفت و کنسرسیومی متشکل از سه شرکت هندی در سال ۲۰۰۲ امضا شد اما قرارداد نهایی بین این شرکت‌ها هیچ‌گاه نهایی نشد. حال با رفع تحریم‌ها هند برای مشارکت در توسعه این میدان مجددا اعلام آمادگی کرده است.

اما هندی‌ها برای استفاده از گاز تولیدی این میدان برنامه‌هایی دارند که تاکنون چندان جدی نشده است. سال گذشته برخی خبرگزاری‌های هندی اعلام کردند که دولت این کشور پیشنهاد کرده است در ازای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پتروشیمی ایران، هر متر مکعب خوراک گازی را به ارزش ۲ سنت از ایران خریداری کنند که با مخالفت دولت ایران مواجه شده‌اند.

یکی دیگر از پروژه‌های همکاری بین دو کشور که سال‌ها بر سر آن مذاکره بوده و تاکنون اجرایی نشده، صادرات گاز ایران به این کشور است. در ابتدا قرار بود با ساخت خط لوله‌ای که به دلیل حضور دو کشور هند و پاکستان در آن «صلح» نام گرفت، گاز ایران به هند صادر شود. مذاکرات اولیه بر سر این طرح به بیش از ۲۰ سال قبل بر‌می‌گردد. اما به مرور به دلیل اختلافات شدید بین دو کشور پاکستان و هند، هند به کلی از این پروژه کنار رفت و آنچه از خط لوله صلح ماند «خط لوله آی‌پی» نام گرفت، هرچند که این پروژه نیز تا‌کنون اجرایی نشده است.

اما با لغو تحریم‌ها شیوه‌های نوینی برای صادرات گاز به هند مطرح می‌شود که بعضا از خط لوله صلح قابلیت اجرایی کمتری دارد. به‌طور مثال برخی از شرکت‌ها مدعی شده‌اند که می‌توان با ساخت خط لوله‌ای از زیر دریا و با عبور از اقیانوس هند، گاز ایران را به این کشور رساند. طرح دیگری که به نظر جدی‌تر و عملیاتی‌‍‌تر می‌رسد، صادرات گاز به شکل ال‌ان‌جی است. اما در حال حاضر پروژه ال‌ان‌جی ایران به دلیل تحریم‌ها نیمه کاره مانده است و منتظر سرمایه‌گذار برای ادامه ساخت است. با این حال هند به دلیل رشد بالای تقاضای انرژی بازار خوبی چه برای گاز و چه نفت ایران است که نباید از آن غفلت کرد.

مثلث روابط نفتی ایران و هند