دشواری‌های بیمه‌کردن ریسک زلزله
همراه با نمونه مورد بررسی ژاپن*
هربار که زلزله سهمگینی ژاپن را می‌لرزاند، بحث بر سر بیمه زلزله بار دیگر در این کشور مطرح می‌شود.
امین گنجی
همراه با نمونه مورد بررسی ژاپن*
هربار که زلزله سهمگینی ژاپن را می‌لرزاند، بحث بر سر بیمه زلزله بار دیگر در این کشور مطرح می‌شود. اما هربار بعد از گذشت مدتی از همه جدل‌ها و بحث‌ها، مسوولان این کشور در می‌یابند که طرح‌ها و برنامه‌های نتیجه‌شده از این همه بحث کارآیی ندارند. از آنجا که کشور ژاپن یکی از زلزلهخیزترین کشورهای دنیا است و به پیشرفت‌های مهمی در امر مقابله با تهدید زلزله دست یافته، بررسی مشکلات پیش روی بیمه زلزله در این کشور می‌تواند برای ما آموزنده باشد؛ به‌خصوص آن که شهر بزرگ تهران در سال‌های اخیر تحت هراس دائمی از «زلزله بزرگ» به سر برده است. در زیر به بررسی مشکلات پیش روی بیمه زلزله، با تمرکز بر نمونه ژاپن خواهیم پرداخت.
۱ -کاربردی‌نبودن قانون مقادیر بزرگ
در بیمه‌هایی به‌جز بیمه عمر از «قانون مقادیر بزرگ» برای محاسبه نرخ‌های بهینه استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، با انتخاب مجموعه‌های نمونه بزرگ و استفاده از روش‌های آماری، مقدار بهینه به دست می‌آید. مثلا آتش‌سوزی را در نظر بگیرید. تعداد آتش‌سوزی در ساختمان‌ها به‌طور سالانه در ژاپن ۳۳۰۰۰ عدد بوده و بنا به روش‌های آماری مشخص شده که اگر دلایلی همچون بی‌دقتی، عدم رعایت مسائل ایمنی و... (به‌جز آتش‌سوزی عمدی) را در نظر بگیریم، تعداد آتش‌سوزی‌ها در مناطق پرجمعیت تقریبا هر سال مقداری ثابت است. اما تعداد زلزله‌های مخرب نسبت به دیگر فجایع و اتفاق‌ها بسیار اندک است. حدود ۵۰۰ سال گذشته در سرزمین آفتاب تابان حدود ۳۵۰ زلزله مخرب (یعنی زلزله‌هایی که تلفات جانی و مالی داشته و در تاریخ ثبت شده است) رخ داده‌اند. به‌عبارت دیگر، هر سال کمتر از یک زلزله مخرب در ژاپن، به عنوان یکی از زلزلهخیزترین کشورهای دنیا، رخ می‌دهد. اگر برای همین ۵۰۰ سال میزان تناوب و فراوانی را به دست آوریم، می‌بینیم که نیمی از سال‌ها
(۲۵۰ سال از ۵۰۰ سال) هیچ زلزله مخربی در ژاپن اتفاق نیفتاده است و سال‌هایی بوده که شش زلزله مخرب ژاپن را لرزانده است. بنابراین حدس‌زدن امکان وقوع یک زلزله مخرب در یک سال مشخص بسیار دشوار است. به‌علاوه، میزان و شدت تخریب هر زلزله بسته به ریشتر، زمان و محل وقوع آن متفاوت است. برای مثال، جمعیت محل وقوع زلزله، فصل وقوع آن، شب یا روز بودنش و... همگی در شدت تخریب نقش دارند. برای مثال، گسترش میزان آتش‌سوزی در فصل زمستان که استفاده از وسایل گرمازا رایج است، بیشتر خواهد بود. به‌علاوه، اگر زلزله موجب وقوع سونامی شود، قطعا فجایع عظیم‌تری در راه خواهند بود ـ ادعایی که زلزله امسال ژاپن گواه دردناک آن است.
۲- امکان وقوع خسارت‌های بسیار عظیم
زلزله‌های بسیار بزرگ می‌توانند خسارت‌های عظیمی فراتر از حد پیش‌بینی ما بر جای گذارند. بگذارید مثال زلزله اخیر ژاپن را کنار بگذاریم، چون هنور آمارهای کافی و دقیق برای بررسی بیمه را در اختیار نداریم. اما می‌توان نمونه زلزله عظیم سال ۱۹۲۳ را در نظر گرفت. این زلزله که توکیو و کاناگاوا را نیز ویران کرد، ۱۰۵ هزار کشته بر جای گذاشت، ۲۱۱ هزار خانه را به‌طور مستقیم نابود کرد و ۲۱۲هزار خانه دیگر نیز بر اثر آتش‌سوزی ویران شدند. میزان هزینه بیمه این زلزله ۱۶۰۰ میلیون ین بود، در حالی که کل دارایی خالص شرکت‌های بیمه در آن زمان تنها ۲۰۰ میلیون ین بود. بنابراین شرکت‌های بیمه نمی‌توانستند از عهده پرداخت بیمه برآیند. این دشواری هنوز هم در برابر بیمه زلزله قرار دارد. اکنون تراکم جمعیت در بسیاری از شهرها ــ برای مثال، خود شهرهای ژاپن ـ به‌شدت افزایش یافته و اگر زلزله عظیم دیگری پیش بیاید، می‌تواند چنان خسارتی به بار آورد که بیمه قادر به پرداخت آن نباشد. تهران از این منظر شهر مساله‌داری است. تخریب زلزله عظیم در تهران می‌تواند به حدی باشد که شرکت‌های بیمه زلزله از پس جبران آن برنیایند.
۳ -ترس از انتخاب ناسازگار
برای عملکرد مناسب و پایدار سیستم بیمه زلزله سرتاسری باید بتوان از رهگذر مشارکت تعداد زیادی از اشخاص ریسک را مرکزیت‌زدایی و استانداردسازی کرد. اما بر سر تحقق این هدف مشکلی رخ می‌دهد که نام آن را «انتخاب ناسازگار» می‌گذاریم. انتخاب ناسازگار از سوی مردم یا مشتریان بیمه رخ می‌دهد و به دو شق قابل تقسیم است. نخست آنکه مردم تنها در نواحی خاصی متقاضی بیمه زلزله می‌شوند و دوم آنکه تقاضای بیمه تنها در دوره‌های زمانی خاصی رونق می‌یابد. در کشوری مثل ژاپن که روی کمربند زلزله قرار دارد، در همه‌جا وقوع زلزله مخرب ممکن است. اما در هر حال، بنا به اقتضائات جغرافیایی، ریسک زلزله در همه‌جا یکسان نیست؛ به‌عبارت دیگر، برخی مناطق بیشتر در معرض ریسک قرار دارند و بعضی کمتر. همین امر باعث می‌شود تا آگاهی مردم مناطق مختلف نسبت به تهدید زلزله متفاوت باشد. در مناطقی که ریسک بالاتر و فراوانی وقوع زلزله بیشتر است، ساکنان به لحاظ عرفی و تاریخی با گوشت و پوست خود این تهدید را حس کرده اند و به همین خاطر مشارکت بیشتری در بیمه زلزله خواهند داشت. اما ساکنان مناطقی که ریسک زلزله در آنها کمتر است، تنها به صورت دوره‌ای نسبت به این بیمه اشتیاق نشان می‌دهند. این دوره‌ها عموما به واسطه اخبار مربوط به امکان وقوع زلزله و چیزهایی از این دست به طور موقت آغاز می‌شوند و پایان می‌گیرند. به همین خاطر ممکن است طراحی بیمه زلزله برای یک کشور دچار مشکل شود.
طرح کلی بیمه زلزله در ژاپن
به‌علت وجود همه این مشکلات، کشوری مثل ژاپن از سال ۱۸۷۸ تا سال ۱۹۶۴، پنج طرح مستقل را برای پیاده‌سازی بیمه زلزله مطرح کرد و همگی آنها شکست خوردند. دست آخر، پس از زلزله مهیب سال ۱۹۶۴ در نیگاتا، ژاپن طرح بیمه زلزله سرتاسری خود را (که بیمه برخی دیگر از فجایع طبیعی مشابه با زلزله را نیز شامل می‌شد) تحقق بخشید. این طرح به‌طور کلی شامل موارد زیر است (دقت کنید که آنچه در زیر می‌آید، نسخه اولیه طرح در سال ۱۹۶۶ است):
(۱) خسارت‌هایی که باید پوشش داده شوند: خسارت‌های ناشی از زلزله، فوران‌های آتشفشانی یا سونامی طبق قرارداد پرداخت می‌شوند و در صورت تخریب کامل (از جمله تخریب کامل به لحاظ اقتصادی)، همه خسارت باید پرداخت شود.
(۲) املاک بیمه‌شدنی: ساختمان‌های مسکونی و املاک منقول (یعنی کالاهای خانوار).
(۳) روش‌های قرارداد: قرار داد باید به‌صورت ضمنی همراه با بیمه فراگیر خانوارها و بیمه فراگیر مغازه‌دارها بسته شود (الصاق خودکار بیمه زلزله به دیگر بیمه‌های غیرعمر).
(۴) مبلغ بیمه‌شده و حد مقدار قابل پرداخت: این مبالغ باید سی درصد مبلغ بیمه فراگیر خانوار و مغازه‌دار باشد. با این حال، برای هرکدام حدی مقرر شده است.
(۵) نرخ بهینه حق بیمه: نرخ بهینه براساس رتبه منطقه محل سکونت و کیفیت خانه‌ها تعیین شده است.
(۶) حد مجموع پرداخت برای دعوی بیمه مربوط به یک زلزله واحد یا غیره ۳۰ میلیارد ین خواهد بود.
اگر به تفصیل راهکارهای ژاپن برای عبور از سد مشکلات بیمه زلزله و طرح بالا را مدنظر قرار دهیم، امکانات نوینی برای پوشش بیمه زلزله در شهری مثل تهران و مناطق زلزله‌خیز دیگر ایران آشکار خواهد شد.
* خلاصه‌ای تطبیقی از فصل دوم کتاب بیمه زلزله در ژاپن
منبع: وب‌سایت سازمان رده‌بندی بیمه‌های عمومی (غیر بیمه عمر) ژاپن
ارسال نظر