نویسندگان: دکتر پویا باهمت، مهندس سلاله سلیمی

امروزه تمرکزی قابل‌توجه در زمینه تجاری‌سازی نتایج تحقیقات و نوآوری‌های انجام‌شده توسط مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های‌ دانش‌بنیان در سطح دنیا و ازجمله ایران در صنایع مختلف به‌وجود آمده است و کلید واژه مدیریت فناوری هرچه بیشتر به‌منظور سرمایه‌آفرینی از فعالیت‌های پژوهشی و کاهش ریسک عملکردی، زمانبندی و سرمایه‌گذاری در توسعه محصولات با فناوری بالا مورد توجه قرار گرفته است، لذا بهره‌گیری از ابزاری مناسب، نقش اساسی در تصمیم‌گیری و کاهش ریسک در مرحله تزریق مالی به‌منظور تجاری‌سازی دستاوردهای تحقیق، و توسعه و نوآوری (RDI) ایفا می‌کند. یکی از ابزارهای کاربردی در این زمینه که توسط سازمان ناسا در دهه هفتاد میلادی توسعه‌یافت و مورد استفاده قرار گرفت، ابزاری با هدف تعیین سطح آمادگی فناوری به نام TRL است. ابزار مذکور که امکان ارزیابی بلوغ فناوری را در مراحل توسعه محصول امکان‌پذیر می‌سازد، به صورت گسترده در سطح کشورهای پیشرفته در سازمان‌های صنعتی و دولتی مورد استفاده قرار گرفته است. به بیانی دیگر، ابزار TRL امکان ارزیابی بلوغ فناوری خاص حاصل از فرآیندهای نوآوری و تحقیق و توسعه و همچنین مقایسه سازگاری مابین انواع مختلف فناوری به‌کار رفته در ساختار یک تجهیز یا سیستم را امکان‌پذیر می‌سازد و برخلاف ابزارهای مشابه دیگر، ابزار مذکور سطحی که فناوری در آن قرار دارد را به صورت کاربردی شناسایی می‌کند.

　

موفقیت در توسعه محصولات با سطح فناوری بالا نیازمند هماهنگی بین سطوح بلوغ فناوری‌های به‌کار رفته در آن است و عدم عملکرد بهینه در هریک از فناوری‌های به‌کار رفته، عوارض عملکردی، زمانبندی و مالی جبران‌ناپذیری را به همراه خواهد داشت. به بیانی دیگر توسعه موفق محصولات با سطح فناوری بالا نیازمند ارزیابی صحیح از سطح آمادگی هریک از فناوری‌های به‌کار رفته و مدیریت صحیح به‌منظور اعمال هماهنگی مناسب بین آنها است لذا ارزیابی سطح آمادگی هر فناوری باید در محیط سیستم و در انسجام با فناوری‌های به‌کار رفته در سیستم، مورد توجه قرار بگیرد.

ارزیابی سطح آمادگی هر تکنولوژی (TRL) می‌تواند در قالب ۹ سطح تقسیم‌بندی شود که با توجه به محیط سیستم از پژوهش‌های پایه‌ای و استخراج معادلات مفهومی آغاز شده و تا تولید صنعتی و توسعه بازار ادامه یابد. همچنین ۹ سطح مذکور از آمادگی فناوری، خود به گروه‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌شود که با توجه به محیط سیستم، سازمان و صنعت مربوطه انعطاف‌پذیر است. به‌عنوان نمونه در یک کاربرد خاص با هدف دستیابی به «تکنولوژی‌های توانمندساز کلیدی (KETs)»، مدلی از TRL متشکل از ۴ گروه می‌تواند معرفی شود:

گروه ۱: تحقیقات اولیه (سطح ۱ تا ۲)، گروه ۲: پژوهش‌های تکنولوژیک فناورانه (سطح ۲ تا ۵) و گروه ۳: نمونه اولیه و سطح معرفی تکنولوژی فناوری (سطح ۶ تا ۸)، گروه ۴ (سطح ۹): تولید رقابت‌پذیر.

این در حالی است که مدلی دیگر که در آن تکنولوژی فناوری‌های مختلف، بازاریابی و ملاحظات سازمانی لحاظ شده است، ۹ سطح مذکور در قالب ۶ گروه ذیل می‌تواند تقسیم‌بندی شود:

گروه ۱: اختراع (سطح۱-۲)، گروه ۲: صحه‌گذاری مفهومی (سطح ۳-۴)، گروه ۳: ساخت نمونه اولیه (سطح ۵)، گروه ۴: تولید نیمه‌صنعتی (سطح ۶-۷) گروه ۵: معرفی اولیه به بازار (سطح ۸) و گروه ۶: توسعه بازار (سطح ۹).

به صورت رایج محاسبه سنجش سطح TRL از طریق پاسخگویی به سوالاتی که به هریک از سطوح فناوری مرتبط است، انجام می‌شود. به عبارتی سطوح بالاتر از بلوغ فناوری پاسخ مثبت به سوالات با مفهوم عملیاتی و کاربردی را در پی خواهد داشت و این در حالی است که سوالاتی که با سطوح پایین‌تری از آمادگی فناوری در ارتباط هستند، مشتمل بر مطالعات تئوری و پژوهش‌های آزمایشگاهی است. در نهایت برهم‌نهی امتیازهای اختصاص داده شده به پاسخ‌های منفی و مثبت مذکور به محاسبه سطح آمادگی فناوری ختم می‌شود. نوع سوالات نیز مانند گروه‌بندی سطح فناوری می‌تواند با توجه به محیط سیستم متفاوت باشد. به‌عنوان نمونه سوالاتی از قبیل «آیا مطالعات تئوری امکان‌پذیری فناوری را اثبات کرده است؟» و «آیا نیازمندی‌های سیستم برای استفاده از کاربر نهایی مشخص شده است؟» و «آیا مطالعات تئوری امکان‌پذیری فناوری را اثبات کرده است؟» می‌تواند به ترتیب به سطوح مختلف تکنولوژی مربوط شود. همچنین سوالاتی به مانند «آیا شرایط عملیاتی جهت بهره‌برداری از محصول مشخص شده است؟» نشان‌دهنده سطوح بالاتری از بلوغ فناوری جهت تجاری سازی است.

برآورده‌سازی نیازمندی‌های TRL با سطوح پایین قبل از برآورده‌سازی TRL‌های بالاتر نشان‌دهنده مدیریت موثر در دستیابی به بلوغ فناوری و مدیریت دانش موثر در یک سازمان است. به عنوان نمونه چنانچه پاسخ به سوالات مربوط به TRL با سطوح بالاتر از ۶ که سطوح عملیاتی و بازاریابی فناوری را دربر‌ می‌گیرند عمدتا مثبت باشد درحالی‌که ملاحظات مربوط به TRL با سطوح پایین‌تر به صورت مثبت پاسخ داده نشده باشد، نشان‌دهنده عدم مدیریت فناوری صحیح و شکاف ارتباطی بین سازمان مربوطه به‌عنوان یک صنعت بزرگ و سطوح دانشگاهی و تحقیقاتی است. به عبارتی ممکن است یک شرکت صنعتی با توان تولید صنعتی که سطوح بالاتری از آمادگی فناوری را شامل می‌شود، مطالعات و پژوهش‌های پایه‌ای را به‌صورت داخل سازمانی یا برون‌سازمانی انجام نداده باشد و در نتیجه پاسخ به سوالات مرتبط به سطوح پایین‌تر آمادگی فناوری، در سازمان مذکور مثبت نخواهد بود. این عدم پیوستگی در سطوح فناوری که نشان‌دهنده عدم انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ای توسط سازمان مذکور است در یک بازار رقابتی و در چرخه عمر تکنولوژی محصول که TLC نامیده می‌شود، به‌تدریج باعث افت رقابت‌پذیری و سودآوری سازمان در طول زمان خواهد شد.

در نهایت، سنجش مناسب TRL برای فناوری‌های به‌کار رفته در توسعه محصول و مدیریت صحیح در ایجاد هماهنگی بین آنها می‌تواند درک صحیحی از ریسک سرمایه‌گذاری، انتقال فناوری و محدودیت‌های مدیریتی، عملکردی و زمانبندی را برای مدیران ارشد و سرمایه‌گذاران در مراحل مختلف توسعه محصول به دنبال داشته باشد. به بیانی دیگر بلوغ یک فناوری جدید قبل از قرارگیری پیاده‌سازی آن در یک محصول و هماهنگی آن با فناوری‌های دیگر مورد استفاده در محصول، می‌تواند نقشی کلیدی در سودآوری نهایی محصول داشته باشد.