درباره تاریخ فرهنگی جشن‌های ایرانی

میرجلال‌الدین کزازی / نویسنده و پژوهشگر

هنگامی که پدیده‌های گوناگون تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی فرآیندهایی پایدار را پدید می‌آورند و به هنجارهایی فراگیر دیگرگونی می‌بالند، فرهنگ پدید می‌آید. فرهنگ فرآیندی است که از آن خاستگاه‌ها، پاره‌ها و بن مایه‌های پراکنده بسیار سرانجام فرادست می‌آید.

ایران ما سرزمین جشن‌های بسیار بوده است. دست کم در فرهنگ‌هایی که من می‌شناسم هیچ فرهنگی را نمی‌توان یافت که به اندازه فرهنگ ایرانی در پیوند باشد با جشن و آیین‌های شادمانی.

ایرانیان در هر ماه چندین جشن را برمی‌گزارده‌اند. دست کم در هر ماه جشنی بزرگ برپای داشته می‌شده است؛ جشنی که از گاهشماری ایرانی برآمده است.

در گاهشماری کهن ایرانی پایه بر روز است و ماه و سال، هفته را ما از دیگران ستانده‌ایم؛ از سامیان. از همین روست که واژه‌ای که روزهای هفته را نشان می‌دهد، واژه‌ای ایرانی نیست؛ واژه‌ای است در بن عبرانی: واژه شنبه. شنبه در زبان عبرانی شبات بوده است که در زبان تازی سبت شده است.

از این واژه در زبان‌های اروپایی -سبت یا سبتیکال- هنوز به‌کار برده می‌شود؛ به معنی روز آسودگی. روزی که در آن کسی به کاری دست نمی‌یازد.

تنها روز آیینی که در زبان پارسی نامی ایرانی یافته روز آدینه است. آدینه به راستی به معنی آیینی است؛ اما شما واژه شنبه را در روزهای دیگر هفته نیز می‌یابید و این خود نشانه‌ای است از اینکه «هفته» هنجاری به نابی ایرانی نیست.

هرکدام از روزهای ماه نامی ویژه خود داشته است. هنگامی که می‌خواسته‌اند زمان را نشان بدهند، می‌گفتند فلان روز از فلان ماه از فلان سال. این نام‌ها از سپندترین، گرامی‌ترین و والاترین نام‌ها برگزیده می‌شده است.

نام ماه‌های سال هم در شمار این نام‌ها جای داشته است. ۱۲ ماه سال که هر کدام نام ویژه خود دارند در شمار نام‌های روزهای هر ماه دیده می‌شوند؛ پس در هر ماه روزی بوده است که با آن ماه همنام می‌افتاده است. نیاکان ما این همنامی را خجسته می‌دانستند، به پاس آن جشنی بزرگ می‌آراستند.

اما سخن این نبود که ما به شمار روزهای سال نام داریم، به شمار روزهای ماه که از اورمزد روز آغاز می‌شده است، سپس نام ۶ فرشته مهین در آیین باستانی ایران بر روزها نهاده می‌شده است از وهومنه یا بهمن تا امرداد. در پی آن هم نام ایزدان- دیگر پدیده‌های سپند و مینوی در آیین باستانی ایران- آورده می‌شده است.

گذشته از این جشن‌ها، جشن‌های بسیار دیگر هم که خاستگاه آیینی، اسطوره شناختی، گیتیگ، طبیعی داشته‌اند، در فرهنگ ایرانی کاربرد داشته است. پس ایرانیان در هر ماه چندین جشن را می‌آراسته‌اند و به پاس آن بزم‌های شادمانی را سامان می‌داده‌اند.