مهدی ترکمنی کارشناس دفتر بررسی‌های اقتصادی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور هر کشوری نیازمند وجود منابع آب شیرین کافی جهت تامین آب فعالیت‌های مختلف است و کمبود این مایه حیات‌بخش به‌عنوان یک مانع جدی در مسیر رشد، توسعه و رفاه اقتصادی قلمداد می‌شود. نیاز روز‌افزون به آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت و شرب و فشار فزاینده تقاضا در این بازار در سال‌های اخیر و به تبع آن افزایش برداشت از منابع آب و مشکلات متعاقب، دست‌اندر‌کاران را وادار به جست‌وجوی منابع جدید آب کرده است. آخرین و جدیدترین برنامه که در این راستا می‌توان برشمرده شود طرح خرید آب از کشورهای همسایه است که در این برنامه صحبت از خرید سالانه میلیاردها مترمکعب آب از کشورهای همسایه به‌ویژه تاجیکستان مطرح شده است. همزمان با رشد جمعیت که تقاضا برای آب شرب و مواد غذایی (و در نتیجه تقاضای آب بخش کشاورزی) را افزایش می‌دهد، بخش صنعت نیز یکی از تقاضا‌کنندگان آب برای مصارف مختلف در این بخش است. زمانی آب‌های زیر‌زمینی به اشتباه منابعی ابدی در نظر گرفته می‌شدند که می‌توان بدون محدودیت مورد استفاده قرار داد. اما با ارتقای دانش و نیز بهبود فناوری در زمینه حفر و تجهیز چاه‌ها و ممکن شدن برداشت گسترده از منابع آب زیر‌زمینی، این نکته به خوبی آشکار شد که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر‌زمینی نه تنها به معنی برداشت از ذخیره آبی است که طی میلیون‌ها سال شکل گرفته است و روند ترمیم آن، اگر امکان‌پذیر باشد، بسیار کند پیش خواهد رفت، بلکه برداشت آب و خالی شدن لایه‌های زیرین منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم می‌تواند از طریق ایجاد فرورفت یا تغییراتی در سطح زمین، خسارتی غیرقابل جبران به بار آورد. اما آنچه تا حد زیادی اوضاع را وخیم‌تر کرده حفر چاه‌های غیرمجاز به تعداد زیاد است. آب‌های جاری، منبع دیگری هستند که جهت تامین آب مورد نیاز از دیر‌باز مورد توجه بوده‌اند. نمونه‌های تاریخی احداث سد در نقاط مختلف فراوانند. اما احداث سدهای دارای حجم مخزن بعضا تا چند میلیارد مترمکعب و قابلیت آبگیری در حد یک دریاچه طبیعی از خصوصیات سدهای مدرن است که طی چند دهه گذشته در کشور ساخته شده‌اند.

پیش از انقلاب سدهای متعددی در کشور عمدتا توسط شرکت‌های خارجی ساخته شده بود. در دوران پس از جنگ تحمیلی استفاده بیشتر از آب‌های جاری به عنوان منبع تامین نیازهای آبی مورد توجه قرار گرفتند و سدهای بسیاری بر مسیر رودخانه‌ها بسته شد. این سدها که در اصل به منظور ذخیره آب احداث شده‌اند، فایده‌های دیگری نیز دارند. در بسیاری مواقع، از ایجاد سیلاب‌های ویرانگر جلوگیری کرده و می‌کنند. همچنین در بعضی از سدها که امکان تولید نیروی برق وجود داشته باشد نیروگاه برق‌آبی احداث می‌شود و از انرژی آب (که ممکن است حتی ایجادکننده سیلاب‌های ویرانگر باشد) برای تولید برق «پاک» استفاده می‌شود. به این صورت، در موارد زیادی این «تهدید» انرژی آب‌های خروشان (که با ایجاد سیلاب همه چیز را نابود می‌کنند)، با ذخیره در مخزن سد برای تامین آب در مواقع لازم یا تبدیل به انرژی الکتریکی به «فرصت» تبدیل و به خدمت گرفته می‌شود.

نباید فراموش کرد همان‌گونه که برداشت از منابع آب‌های زیر‌زمینی باید با دقت و محاسبه انجام گیرد، پیش از اجرای هرگونه طرح احداث سد نیز باید همه جوانب زمین شناختی، زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، حتی باستان‌شناختی و نظامی اجرای آن در نظر گرفته شود تا نتیجه مطلوب و مورد نظر حاصل شود. در حال حاضر کاهش منابع آب زیرزمینی به صورت خشک شدن قنات‌ها و چشمه‌ها خود را نمایان ساخته و به دنبال آن سبب کاهش آبدهی، شور شدن یا خشک شدن بسیاری از چا‌ه‌ها شده است. این پدیده در نواحی کم‌آب شدت بیشتری داشته و برای چاره‌جویی، انتقال آب بین حوزه‌های آبریز انجام گرفته و به این ترتیب به تقاضای آب در مناطق کم آب به این گونه پاسخ داده شد. انتقال آب بین حوزه‌ای امری مطلوب است، اما ۲ نکته را در این خصوص باید مد نظر داشت. اول اینکه باید انتقال آب به اندازه ظرفیت حوزه آبریز مبدا باشد؛ به طوری که بیشتر از «آب مازاد» حوزه مبدا به مناطق مورد نیاز منتقل نشود. دوم اینکه آب انتقالی باید به درستی و به گونه‌ای انتقال یابد که باعث ایجاد مراکز جمعیتی یا صنعتی بیش از ظرفیت منطقه از لحاظ نیاز آبی نشود. این امر مستلزم قیمت‌گذاری صحیح آب در نقطه مقصد است. به عبارت دیگر، هزینه فرصت آب منتقل شده در مبدا باید در محاسبات آورده شده و به هزینه انتقال اضافه شود. یکی از روش‌های نسبتا جدید در تامین آب، نمک‌زدایی (شیرین‌سازی) آب دریا است که منطقه خاورمیانه در حال حاضر سهمی در حدود ۵۰ درصد کل ظرفیت این صنعت در جهان را دارد. به مدد بهبود فناوری، هزینه نمک‌زدایی آب دریا و قابل استفاده کردن آن برای مصارف مختلف، کاهش قابل توجهی داشته است.

از آنجا که کشور ما دارای مرز دریایی بسیار طولانی در شمال و جنوب است مزیت قابل توجهی برای ایجاد تاسیسات آب شیرین کن دارا است. این کار علاوه بر برآوردن بخشی از تقاضا در نقاطی که عملا هیچ‌گونه منبعی برای تامین آب ندارند، با تنوع بخشی به منابع آب، ضریب امنیت در تامین آب مورد نیاز را نیز بالا می‌برد. در حال حاضر واحد‌های آب‌شیرین‌کن زیادی در کشور فعالند و بخشی از آب مورد نیاز شهر‌های نوار ساحلی جنوب کشور از این طریق تامین می‌شود. همچنین واحد‌های دیگری نیز در دست احداث هستند و نشانه‌های خوبی در این خصوص دیده می‌شود، اما واقعیتی در این میان مطرح می‌شود و آن هزینه انجام این روش است. آنچه مسلم است، هزینه نمک‌زدایی آب دریا و قابل استفاده کردن آن برای بخش‌های مختلف بالاتر از تعرفه‌های بسیار نازلی است که در حال حاضر از مصرف‌کنندگان اخذ می‌شود و این موضوع توجیه اقتصادی گسترش استفاده از این نوع فناوری را نفی می‌کند. در حال حاضر، تاسیسات آب شیرین کن موجود، از دولت یارانه دریافت می‌کنند و بدون دریافت یارانه قادر به ادامه تولید نیستند. باید این مسیر به جهتی ادامه یابد که اولا هزینه تولید آب از این روش تا حد امکان کاهش یابد. در درجه دوم، باید تفاوت بین هزینه تولید و تعرفه دریافتی از مصرف‌کنندگان در طول زمان کاهش داشته باشد تا به عنوان منبعی پایدار و قابل اتکا از این روش تامین آب سخن به میان آید و این مستلزم تجدیدنظر در قیمت‌گذاری آب و تقسیم‌بندی متقاضیان بخش‌های مختلف است، هرچند دغدغه تامین آب مورد نیاز و اتخاذ تصمیمات مقتضی توسط دولت نباید مورد فراموشی قرار گیرد، اما باید یاد‌آوری شود که استمرار تولید در این بخش در گرو وابستگی کمتر به بخش دولتی و فراهم کردن زمینه رقابت در بخش خصوصی است.