مرتضی شانی

گسترش بازارهای مالی و وابستگی روزافزون فعالیت اقتصادی به تامین منابع مالی از طریق بازار پول و سرمایه، ضرورت بررسی و رتبه‌بندی عملکرد اقتصادی بنگاه‌ها با بهره‌گیری از شاخص‌های علمی به منظور ارائه تصویر روشن و بی‌طرفانه از وضعیت موجود بنگاه‌ها را به امر حیاتی تبدیل کرده است. رتبه‌بندی با اتکا به ابزار و شاخص‌های علمی، میزان ظرفیت و پتانسیل‌های بالقوه و توانایی‌های بالفعل بنگاه‌ها را در قبال تامین‌کنندگان منابع مالی و اعتباری روشن می‌سازد.

بدیهی است در نبود رتبه‌بندی، هرگونه ارزیابی وزن ظرفیت اقتصادی بنگاه‌ها، تابع برداشت و سلیقه فردی است. به بیان دیگر در این خلأ، ابزار لازم جهت تعیین جایگاه بنگاه همچنین کسب اطمینان برای بستر مناسب سرمایه‌گذاری در انواع پروژه‌ها وجود ندارد.

به‌رغم پوشیده نبودن اهمیت رتبه‌بندی و ضرورت کاربرد آن برای دست‌اندرکاران، تاکنون حرکت عمیقی برای سنجش اعتباری بی‌طرفانه بنگاه‌ها به منظور تعیین وضعیت و مختصات کنونی انجام نشده و ترسیم فاصله عملیاتی آنها تا جایگاه مطلوب اقتصادی همچنین مقایسه وضعیت تعهداتی و استراتژیک آنها، مغفول واقع شده است.

اینک با توجه به ضرورت اجرای اصل ۴۴ و لزوم گذر نظام اقتصادی کشور به فضای جدید، یک خلأ اساسی از بابت «رتبه‌بندی اعتباری و تعهداتی» جامع شدیدا به چشم می‌خورد. خلائی که در صورت اجرای آن، کلیه بنگاه‌های فعال اقتصادی کشور را فراتر از «اعتبارسنجی» مورد نظر بانک‌های کشور (هنگام بررسی درخواست وام متقاضی) همچنین متعالی‌تر از افق‌های ترسیمی سازمان حسابرسی، مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قراردهد.

در حال حاضر صنعت رتبه سنجی و رتبه‌بندی اعتباری بنگاه‌ها به‌معنی واقعی، در کشورهای توسعه یافته برای تعیین «موردهای بهینه سودآوری سرمایه» به سرعت رشد یافته است.

شماری از آنها با طی مراحل تکوینی، از مرزهای ملی خود فراتر رفته و به موسسه‌های معتبر ارزیابی در سطح جهان تبدیل شده‌اند. به‌طوری‌که به‌عنوان نهاد ثالث بی‌طرف و مورد اعتماد جهانی عمل می‌کنند.کلیه فعالان اقتصادی در عرصه جهانی، برای دادوستد سهام ضمن ایجاد ارتباط سیستمی با موسسات مزبور، فرآیند و نتایج رتبه‌بندی بنگاه‌ها را پیگیری می‌کنند. تا با کسب اطلاع از آخرین وضعیت رتبه بنگاه‌ها، بتوانند نسبت به معاملات سهام و سرمایه‌گذاری، اقدام به‌موقع انجام دهند.

موسسات رتبه‌بند نظیر «دان.‌اند. برداستریت»، «آر.ام.آ»، «استانداردز.اند.پور»، «فیچ» و «مودیز» برای ارزیابی و تعیین رتبه اعتباری، ابتدا شاخص‌های مالی هر بنگاه را مد نظر قرار می‌دهند که در راس آنها «نسبت‌های کلیدی چهارده‌گانه» استخراج شده از ترازنامه بنگاه و سایر صورت‌های مالی قرار دارد.

البته نباید فراموش کرد ابتدا کاربرد نسبت‌های چهارده‌گانه برای رتبه‌بندی بنگاه‌ها با نقد‌های جدی روبه‌رو شد، اما این انتقادات با اقبال عمومی مواجه نشد، ولی نقش بسزایی در فرآیند تکوین رتبه‌بندی و اصلاح و شکل‌گیری رویه‌ها و سنجه‌های جدید داشته است. تا رتبه‌سنجی هر بنگاه با شرایط متحول جهانی سازگارتر باشد. رویکرد‌های نوین شامل شاخص‌های کیفیتی نظیر جایگاه مدیریت استراتژیک، توان رقابتی بنگاه در حفظ بازار پویا و توان حفاظت از رضایتمندی مشتریان و...است.

‌مهم‌ترین‌ اصل در سرمایه‌گذاری، ایجاد اطمینان‌ لازم در میان سرمایه‌گذاران‌ است. تحقیقات‌ اخیر ‌در مورد فرآیند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران‌ نشان می‌دهد، تا زمانی‌ که‌ شخص‌ سرمایه‌گذار نتواند ارزیابی‌ دقیقی‌ از افق سرمایه‌گذاری‌ داشته‌ باشد، انتخاب‌ وی‌ بهینه‌ نخواهد بود. این نشان می دهد با وجود اینکه نسبت‌های مالی در دسترس، وسیله مناسبی برای تجزیه و تحلیل وضعیت و موقعیت مالی بنگاه‌ها است، ولی وجود برخی محدودیت‌ها درکاربری آنها، از جامع و مانع بودن نتایج آنها می‌کاهد، چرا که نسبت‌های مالی «بر مبنای اعداد و ارقام مندرج در اسناد حسابداری تهیه می‌شوند. این اعداد و ارقام در بعضی مواقع ممکن است بر اثر برداشت خاص یا تفاسیر ذهنی از «ماهیت هزینه/درآمد» یا «ذهنیت سوء‌حساب‌سازی» صحیح نباشد و بدین ترتیب درجه اعتبار، صحت و روائی اطلاعات مستتر در آنها در تردید و ابهام قرار می‌گیرد.

برای مثال، دو شرکت مختلف ممکن است روش‌های مختلفی برای محاسبه استهلاک و ارزشیابی موجودی، به‌کار برند. در نتیجه سود آنها در شرایط «یکسان عملیاتی» به لحاظ تاثیر روش به‌کارگرفته شده توسط حسابداری، کمتر یا بیشتر می‌شود. بدیهی است این‌گونه انتقادات منطقی با ایجاد تمهیدات لازم به‌ویژه استانداردسازی «حسابداری» به‌عنوان پیش‌شرط لازم برای سنجش و رتبه‌بندی بنگاه‌ها قابل‌رفع است. نتیجه اینکه، تحلیل شرایط فعلی بنگاه‌های ایران از منظر اعتباری و تعهداتی حکم می‌کند که برای پیاده‌سازی نظام رتبه‌بندی و شفاف‌سازی محیط کسب و کار و روان‌سازی سرمایه‌گذاری گسترده، باید رتبه‌بندی بنگاه‌ها به‌طور گسترده جدی گرفته شود.