دکتر نیکو گلریز

برتراند راسل، فیلسوف فقید بریتانیایی یک بارگفته بود « با این همه اشتباه‌های جدیدی که می‌شود مرتکب شد، ‌نمی‌دانم چرا عده‌ای اصراردارند همان اشتباهات قدیمی ‌را تکرارکنند!» سیاست تثبیت و کنترل قیمت‌ها حکایت تکرار اشتباهات قدیمی‌است. اما چندی است که انتقادها، تذکرات و توصیه‌هایی که درقالب نظریه اقتصادی و به طورکلی وبدون اشاره به مصادیق مطرح می‌شوند، کمترگوش شنوایی پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد که برخی از دست‌اندرکاران را باید با ذکر مثال‌های عینی و ملموس آگاه کرد. حکایت هشدار آتش است و سوختن دست. گاهی تنها با سوختن انگشت در اثر لمس مستقیم حرارت می‌توان تذکر را بر کرسی نشاند. درهمین خصوص، می‌توان به زمینه ذهنی هواخواهان سیاست تثبیت وکنترل قیمت‌ها اشاره کرد که نوعا با نظریه اقتصادی و به ویژه با تجربه اقتصادی قرابتی نشان نمی‌دهد. اما شاید اشاره به نمونه‌های عینی و مصادیق، بی‌تاثیر نباشد.

اول) اوایل هفته گذشته وزیر محترم نیرو در مصاحبه‌ای خبرداد که مصرف برق کشور در تیرماه سال‌جاری نسبت به ماه مشابه سال قبل کاهش داشته است. این خبرخوبی است که البته ایشان آن را به توصیه‌ها و تذکرات مسوولان برای صرفه‌جویی نسبت دادند. حقیقت اما دردامن مکانیسم قیمت نهفته است. افزایش نسبتا شدیدی که به تازگی در تعرفه‌های مصرف برق اعمال می‌شود، باعث شده تا مشترکان برق درمصرف آن صرفه جویی کنند. والا توصیه ونصیحت که همواره وجود داشته و اگراثرتعیین کننده‌ای می‌داشت، قبل از افزایش تعرفه‌ها تاثیر خود را می‌گذاشت. عامل تعیین‌کننده، عدد هزینه پرداختی مصرف‌کننده روی قبوض برق است که بیش از هر تذکر و توصیه‌ای ثمربخش بوده است.

دوم) درهمین زمینه می‌توان به مصرف بنزین کشور هم اشاره کرد. اگرچه بهای بنزین سهمیه‌ای همچنان در سطح نازلی باقی مانده و به همین جهت تاثیر معناداری بر مصرف ندارد، لیکن برای بخشی از جامعه که ناگزیر ازخرید بنزین به قیمت آزاد هستند، بهای بنزین افزایش زیادی داشته و کاهش مصرف را باید عمدتا به همین عامل نسبت داد. حتی برای همان عده‌ای هم که بنزین سهمیه‌ای (۱۰۰ تومانی) مصرف می‌کنند، بهای « ضمنی» یا بهای « فرصتی» بنزین سهمیه‌شان معادل قیمت بازار آزاد آن است. آنان اگر چه برای هر لیتر بنزین صدتومان پرداخته‌اند، اما خوب می‌دانند که ارزش کالایی که دارند مصرف می‌کنند، چندین برابر میزانی است که پرداخته‌اند. به سخن دیگر، مکانیسم قیمت، تصویر روشن تری از بهای واقعی بنزین درمقابل این عده گشوده است که پیش از سهمیه‌بندی وجود نداشت.

سوم) ذکریک نمونه واقعی دیگر برای روشن شدن تاثیر مکانیسم قیمت بی‌مناسبت نیست. طی دو دهه اول انقلاب، قیمت تضمینی خرید گندم از کشاورزان همواره زیربهای وارداتی آن بود. به همین جهت وضعیت به حدی بحرانی شد که کشور ما بزرگ‌ترین وارد کننده گندم جهان شده بود. اما افزایش تدریجی بهای خرید تضمینی و دست به نقد گندم در سال‌های اخیر که عموما بالاتر از بهای بین‌المللی آن بوده است، کشور را از نظر تولید گندم خودکفا کرد. آثار جانبی خرید تضمینی گندم داخلی به بهایی غیرمعمول توسط دیگران تذکر داده شده، اما در این جا هدف ما تنها این است که تاثیر مکانیسم قیمت بر افزایش تولید نشان داده شود.

چهارم) نظریه اقتصادی درمورد سیاست تثبیت و کنترل قیمت‌ها روشن و بی‌ابهام است. تثبیت و کنترل قیمت علاوه بر ایجاد فساد و بازار سیاه، بیشترین اثر مخرب خود را برتولید می‌گذارد. به عبارت دیگر، این سیاست در نهایت به زیان همان طبقه ای تمام می‌شود که با هدف حمایت ازآنان تنظیم و اجرا شده است. تجارب جهانی و تجربه‌های مکرر اقتصاد ما درگذشته نزدیک این امررا ثابت کرده و آزمودن دوباره و چندباره آن اشتباهی مکررو غیر قابل دفاع است. آلبرت انیشتن در این زمینه نظرتندتری دارد. او می‌گوید: « تکرار دوباره یک تجربه با توقع رسیدن به نتیجه‌ای متفاوت خروج از عقل‌گرایی است.»