شرحی بر مذاکرات هسته‌ای امروز ایران و آژانس

محمود صدری

دور تازه مذاکرات ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی امروز در وین آغاز می‌شود. این مذاکرات به لحاظ فنی ادامه مذاکرات چند سال اخیر به شمار می‌رود؛ مگر عنصر تازه‌ای که در این دور به مذاکرات اضافه شده است. پیش از این مذاکرات ایران و آژانس با حضور نمایندگان ایران و این نهاد بین‌المللی و در چارچوب‌های حقوقی پیگیری می‌شد؛ اما این بار، نمایندگانی از کشورهای آمریکا، روسیه و فرانسه نیز در بحث‌ها شرکت می‌کنند و مذاکرات آمیخته‌ای از مباحث حقوقی و سیاسی است. ورود عنصر تازه به مذاکرات وین، این مذاکرات را به دنباله مذاکرات نهم مهر در ژنو تبدیل کرده است. در مذاکرات ژنو، ایران و گروه ۱+۵ (اعضای دائم شورای امنیت و آلمان) به توافق کم سابقه‌ای در زمینه حل و فصل مساله هسته‌ای ایران دست یافتند.

از آنچه تاکنون درباره اجلاس ژنو گفته شده، فقط این را می‌توان فهمید که ایران پذیرفته است اورانیوم خود را پس از غنی‌سازی با درجه خلوص پایین به روسیه ارسال کند و اورانیوم با درجه خلوص بالا را که مناسب استفاده در رآکتورهای صنعتی است، با نظارت فرانسه تحویل بگیرد؛ اما این توافق از ناحیه ایران و آمریکا که مدعی اصلی برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی است، با تفسیرهایی متفاوت مواجه شده است. ایران معتقد است توافق ژنو به معنای توقف برنامه غنی‌سازی تا حد تکمیل چرخه سوخت نیست و همزمان با اجرای توافق ژنو، ایران به برنامه عادی خود ادامه می‌دهد؛ اما آمریکایی‌ها معتقدند قبول ارسال اورانیوم ایران به روسیه برای فرآوری نهایی به معنای تعهد تهران به توقف فعالیت‌های غنی‌سازی برای استحصال اورانیوم با خلوص بالا است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صلاحیت وارد شدن به این بحث را ندارد و کارش تنها انطباق اعمال ایران با مقررات این نهاد است؛ اما واقعیت این است که صورت حقوقی آژانس همواره مغلوب محتوای سیاسی اعضای آن بوده است.

از آنجا که آمریکا و متحدان اروپایی و غیر اروپایی این کشور در آژانس حضور فعال و پرقدرت دارند، معمولا ملاحظات سیاسی بر تصمیم‌های آژانس سایه می‌اندازد.

در مورد مذاکرات امروز و فردا در وین هم این قاعده جاری است و اقتدار حقوقی آژانس از قدرت سیاسی اعضایش تاثیر خواهد پذیرفت. نتیجه‌ای که از مذاکرات امروز وین حاصل خواهد شد، تا حدود زیادی به برداشت‌ها و ملاحظات ایران و بازیگران جهانی به‌ویژه ایالات‌متحده بستگی دارد. اگر طرفین اصلی این مناقشه نتوانسته باشند از نهم مهر تاکنون به فهمی مشترک یا تقریبا مشترک از توافق‌های اجلاس ژنو دست یابند، مذاکرات وین راه به جایی نخواهد برد. از این جهت می‌توان مذاکرات وین را میزان‌الحراره‌ای دانست که شدت بالا یا پایین رفتن تخاصم در روابط ایران و غرب را نشان خواهد داد؛ زیرا مساله هسته‌ای ایران دیری است که ماهیت حقوقی خود را از دست داده است و با وجود صراحت ماده ۴ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای مبنی‌بر حق کشورهای عضو برای استفاده از فناوری هسته‌ای، آمریکا و متحدانش به این معاهده تمکین نمی‌کنند.

در چنین شرایطی، راه‌حل حقوقی برای این مناقشه قابل‌تصور نیست؛ زیرا الزام‌های حقوقی که ماهیت اقناعی و اقتداری دارند، اگر مستظهر به اراده سیاسی نباشند، هرگز قابلیت اجرا نخواهند یافت؛ به همین علت راه‌حلی که بتواند به قریب هفت سال کشمکش ایران و غرب بر سر پرونده هسته‌ای خاتمه دهد، لاجرم می‌بایست آمیخته‌ای از اراده سیاسی بر آمده از اجلاس ژنو و اقتدار حقوقی موجود در آژانس باشد؛ هر چند که این تلفیق در نهایت به چیزی بیش از مصالحه‌ای موقت نخواهد انجامید. زیرا راه‌حل بینابینی همیشه استخوانی لای زخم باقی خواهد گذاشت و از آنها انتظاری بیش از دفع خطر تا زمانی دیگر را نمی‌توان داشت. روابط بین‌الملل هم چیزی بیش از معاهدات و توافق‌هایی برای شکسته شدن در آینده نیست.