علی سرزعیم

خبر پرتاب فضاپیمای امید در جهان انعکاس زیادی داشته است. اگرچه در جهان سیاست‌زده، تنها انعکاس‌های سیاسی قضیه مطرح می‌شود، اما بی‌تردید ... این اقدام ایران تحسین جهانیان را به دنبال داشت و نشان داد که ایران به لحاظ تکنولوژی و دانش مهندسی در چه سطح پیشرفته‌ای قرار دارد. ما نیز در عین مباهات به این موفقیت و تبریک بابت آن، به این سوال می‌پردازیم که چگونه انجام چنین موفقیت و موفقیت‌هایی همانند آن امکان‌پذیر گردیده است. تردیدی نیست که این موفقیت در زنجیره‌ای از موفقیت‌هایی است که در دهه‌های اخیر در عرصه تحقیقات پزشکی و تکنولوژیک بروز کرده است. توفیقات فوق‌الذکر حکایت از پیشرفت چشمگیر ایران در دو عرصه پزشکی و مهندسی دارد به نحوی که می‌توان ادعا کرد در این دو زمینه خاص، ایران موقعیت ممتاز و اول را در خاورمیانه دارد.

به رغم این موقعیت ممتاز، اما تبلور مادی و اقتصادی آن چندان ملموس نیست. به عنوان مثال در حالی‌که سطح خدمات پزشکی در ایران بسیار بالا است، اما میزان جذب بیماران از خارج از کشور و کشورهای منطقه بسیار اندک است و هنوز افراد توانمند در منطقه برای درمان خود راهی کشورهای غربی می‌شوند، در حالی‌که همان خدمات پزشکی را می‌توانند در ایران با هزینه بسیار کمتر به‌دست آورند. در سطح مهندسی نیز وضع به همین شکل است. شرکت‌های خدمات مشاوره مهندسی در ایران رشد مطلوبی داشته‌اند، اما صادرات خدمات مهندسی ایران بسیار نازل است و این توان بالای مهندسی نمی‌تواند به خوبی به رشد اقتصادی ترجمه شود.

وجود توان بالای مهندسی و پزشکی از یک سو و ضعف در صادرات خدمات پزشکی و مهندسی از سوی دیگر،حکایت از وجود یک حلقه مفقوده در این بین دارد که مانع می‌شود امتیازات و قابلیت‌های مذکور به یک منفعت اقتصادی چشمگیر تبدیل شود. به نظر می‌رسد که حلقه مفقوده مذکور ضعف دیپلماسی خارجی و ضعف سیاست‌گذاری اقتصادی باشد. دیپلماسی خارجی ایران نتوانسته است تصویری از ایران را در مردم منطقه و خارج از کشور ایجاد کند که آنها را برای خرید خدمات پزشکی و مهندسی به سمت ایران سوق دهد که تفصیل این مساله را به اهل فن در این زمینه واگذار می‌کنیم.

عامل دیگر ضعف سیاست‌گذاری‌های اقتصادی است که در بهترین حالت می‌توان گفت مشوق رشد صادرات خدمات مذکور نگردیده است. در این بین سیاست‌های ارزی نقشی کلیدی را ایفا می‌کند که با توجه به نگاه درونگرایانه موجود، عدم رشد قابل توجه صادرات خدمات مهندسی طبیعی و قابل پیش‌بینی است. نکته جالب توجه و تکان‌دهنده این است که کشور همسایه، ترکیه، به‌رغم اینکه به لحاظ دانش مهندسی و پزشکی از ایران جلوتر نیست اما به دلیل سیاست‌های صنعتی، اقتصادی و دیپلماتیک بهتر، درآمد بیشتری از این محل کسب می‌کند. سوال دیگری که به ذهن متبادر می‌گردد این است که چرا چنین موفقیت‌هایی در عرصه‌های مهندسی و پزشکی به تناوب ظاهر می‌شود؟ تردیدی نیست که به دلیل جو حاکم بر فرهنگ ایرانی و سیاست‌گذاری‌های دولت، حداقل در سی سال گذشته بهترین استعدادهای کشور جذب رشته‌های مذکور شده‌اند و دانشگاه‌های ایران به لحاظ سطح آموزشی در رشته‌های پزشکی و مهندسی در سطح بسیار بالایی قرار گرفته‌اند. در حالی‌که دانشکده‌های علوم اجتماعی و اقتصاد در ایران کماکان عقب مانده هستند و جذب استعدادهای درخشان در این حوزه‌ها کمتر است. طبیعی است که پیامد پمپاژ مستمر استعدادها به یک عرصه خاص نهایتا منجر به رشد و پیشرفت در آن عرصه گردد. از سوی دیگر به دلیل ماهیت حوزه‌های مهندسی، اختلافات فرهنگی زمینه بروز کمتری داشته است. به همین دلیل دستگاه‌های دولتی به راحتی از دانش و تجربیات افراد مختلف در کشور با سلایق فرهنگی گوناگون استفاده کرده‌اند در حالی‌که در حوزه علوم اجتماعی اینگونه نیست. همواره بخشی از متخصصان کشور در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی به‌خصوص اقتصاد با برچسب‌های مختلف مورد بی‌مهری قرار گرفته و از دانش و تخصص آنها استفاده نشده است. این در حالی است که اهمیت مسائل اجتماعی و اقتصادی به مراتب بیشتر از مسائل فنی و تکنولوژیک است. به خاطر بیاوریم شوروی سابق را که دارای بهترین متخصصان در عرصه فضانوردی و طراحی موشک بود، اما نهایتا به دلیل سیاست‌های اقتصادی نامناسب فروپاشید. حفظ تورم پایین، ایجاد رشد مستمر و ماندگار، افزایش تدریجی درآمد سرانه، کاهش بیکاری و کاهش نابرابری اقتصادی به همراه ایجاد فضای مطلوب اجتماعی برای زیستن (یعنی نبود تبعیض، فقر و بزهکاری در جامعه و ...) اموری هستند که رضایت از زندگی را در میان توده شهروندان تزریق می‌کند که به مراتب مهم‌تر از نوآوری‌های تکنولوژیک هستند. متاسفانه موفقیت‌های اجتماعی و اقتصادی همانند پیشرفت‌های تکنولوژیک کاملا ملموس و قابل تصویر کردن نیستند. لذا به اشتباه کم‌اهمیت‌تر قلمداد می‌شوند در حالی‌که مهمتر از پیشرفت‌های تکنولوژیک می‌باشند. به امید روزی که سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی در کشور در مسیر درستی قرار گیرد.