۴۱  سال پیش در چنین روزی ۲۰ میلیون ایرانی پای صندوق های رأی رفتند تا تکلیف نظام سیاسی و حکومت روی کار آمده بعد از رژیم شاهنشاهی را مشخص کرده و عنوانی برای آن برگزینند.حضوری باشکوه آنهم چندماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی.

بر اساس قانون مصوب شورای انقلاب، در هر برگ رأی، حروف رأی موافق (آری) با رنگ سبز و حروف رأی مخالف (نه) با رنگ قرمز چاپ شده بود. بخش بالای این دو قسمت که حروف آن به رنگ قرمز بود، تعرفه رفراندوم بود و رأی‌دهندگان، پس از دریافت برگ رفراندوم، نظر خود را به صورت مخفی برای یکی از دو حالت زیر اعلام می‌کردند:

۱- تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد گذشت. (آری)، با رنگ سبز.

۲- تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد گذشت. (نه)، با رنگ قرمز.

دستاورد این حضور حماسی،  رأی «آری» ۹۸/۲ درصد رأی دهندگان به نظام «جمهوری اسلامی ایران» بود. به همین سبب این روز از آن پس روز «جمهوری اسلامی» نام گرفت.

امام خمینی نیز در پیامی که به مناسبت برگزاری رفراندوم صادر کردند، این روز مبارک را روز امامت و روز فتح و ظفر ملت، اعلام کردند و این رفراندوم را بی‌سابقه خواندند. در این پیام آمده بود: «من به ملت بزرگ ایران که در طول تاریخ شاهنشاهی، که با استکبار خود آنان را خفیف شمردند و بر آنان کردند آنچه کردند، صمیمانه تبریک می‌گویم... صبحگاه ۱۲ فروردین – که روز نخستین حکومت الله است – از بزرگترین اعیاد مذهبی و ملی ماست. ملت ما باید این روز را عید بگیرند و زنده نگه دارند. روزی که کنگره‌های قصر ۲۵۰۰ سال حکومت طاغوتی فرو ریخت و سلطه شیطانی برای همیشه رخت بر بست و حکومت مستضعفین که حکومت خداست به جای آن نشست...»

جمهوریت و اسلامیت؛ دو اصل جدایی ناپذیر

مشارکت سیاسی مردم در روند حرکتی نظام که اوج آن حضور در پای صندوق های رأی است بعد از آن و طی ۴۱ سال بعد هم ادامه یافته است و مردم بارها و بارها برای انتخاب روسای جمهوری، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان و شورای شهر پای صندوق های رأی آمده اند تا با رأی خود به نظام جمهوری اسلامی مشروعیت ببخشند.

اما جمهوری اسلامی تنها پیشنهاد برای نظام سیاسی بعد از رژیم شاهنشاهی نبود، در همان روزهای آغازین بعد از پیروزی انقلاب، برای تعیین نظامی سیاسی بعد از رژیم پهلوی پیشنهادهایی چون «جمهوری دمکراتیک»، «جمهوری»، «حکومت اسلامی» و ... مطرح شد.  امام  خمینی اما از همان ابتدا تاکید فراوانی بر استقرار نظام حکومتی جمهوری اسلامی داشتند، به طوری که بر «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کمتر و نه یک کلمه بیشتر» تاکید کردند. خواسته امام نیز با رأی بالای مردم محقق شد تا دو اصل «جمهوریت» و «اسلامیت» اصولی جدا ناپذیر در نظام سیاسی و حکومتی ایران شوند.

جمهوری دموکراتیک یا جمهوری اسلامی؟

چرا جمهوری اسلامی ؟ چه شد که از بین تمام احتمالات برای انتخاب یک نظام «جمهوری اسلامی ایران» مطرح می‌شود در حالی که می‌توانست جمهوری ایرانی یا هر اسم دیگری بر آن قرار داده شود. آنطور که صادق طباطبایی در خاطراتش می‌نویسد نام جمهوری اسلامی تنها گزینه مطرح شده نبود. او می نویسد: پس از مطرح شدن انجام رفراندوم، بر سر نام و عنوان نظام سیاسی ایران که باید در رفراندوم مورد سؤال قرار گیرد، اختلافاتی بروز کرد. دولت موقت سعی داشت کلمه «دموکراتیک» را به «جمهوری اسلامی» اضافه کند که با مخالفت جدی امام و نیروهای انقلابی مواجه گردید. بازرگان در مصاحبه‌ای در تاریخ ۴ بهمن ۱۳۵۷ به این مساله اشاره کرد. نخست‌وزیر صراحتا از نظریه جمهوری دموکراتیک اسلامی پشتیبانی کرد و روزنامه‌های وابسته و نزدیک به گرایش او، به اظهارات وی دامن زدند، مثلا کیهان با تیتر درشت نوشت: «بازرگان: به جمهوری اسلامی، صفت دمکراتیک را باید اضافه کرد.»

 استدلال بازرگان این بود که نباید انتخاب‌های متعدد را از مردم سلب کرد و آنان را تنها بر سر دو راه قرار داد بلکه مفهوم دموکراتیک جنبه عام‌تری است که حتی می‌توان اسلام و هر نوع نظام حکومتی دیگر را بعدها در آنجا داد. در راستای سخنان بازرگان، دیگر چهره‌های دولت موقت نیز از نظریه دموکراتیک اسلامی دفاع کردند. احمد صدر حاج سیدجوادی، وزیر کشور، نیز گفت اگر بناست ما حکومت دموکراتیک داشته باشیم، چرا این دموکراسی از آغاز رعایت نشود، یعنی از نخستین قدم دوران جدید پس از نظام استبدادی، مردم در انتخابات نوع جمهوری مختار باشند و رفراندوم ما از نظر سندیت و مشروعیت دارای استحکام و قوام قانونی مطلق باشد. حاج سیدجوادی حتی از بازرگان نیز قدم جلوتر گذاشت و گفت: «مناسب آن است که فقط مفهوم جمهوری دمکراتیک باشد تا در تدوین قانون اساسی بتوانیم آن را به هر شکلی در آوریم.» امام خمینی شدیدا با نظریه دموکراتیک اسلامی به مخالفت برخاستند و آن را نشانی از نفوذ و نماد غرب‌زدگی به حساب آوردند. ایشان فرمودند فقط «جمهوری اسلامی»، نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم.

امام در پیام دیگری که در ۴ فروردین ۱۳۵۸ پخش گردید، صراحتا اعلام کردند که شما ملت ایران در انتخاب نوع حکومت آزاد هستید. یعنی می‌توانید به هر نظام مورد دلخواه رأی دهید اما خود من به جمهوری اسلامی رأی می‌دهم. آیت‌الله مطهری نیز با اضافه کردن مفهوم دموکراتیک به «جمهوری اسلامی» موافق نبود و در این باره گفت: «... در عبارت جمهوری دموکراتیک اسلامی، کلمه دموکراتیک حشو و زاید است...»

سابقه برگزاری همه‌پرسی در ایران

۱۱۳ سال پس از امضای فرمان مشروطه در ایران،‌ هنوز استفاده از رفراندوم، شیوه‌ای مرسوم برای ابراز نظر عمومی نیست. هرچند در سایر کشورها، موضوع برگزاری رفراندوم، گاها تبدیل به موضوعاتی جنجالی شده و نتایج برخی از آنها مانند برگزیت یا جدایی اسکاتلند از بریتانیا در داخل کشورمان خبرساز می شود، اما در ایران آخرین همه پرسی ۳۱  سال پیش برگزار شده است.

با این وجود عدم استفاده از رفراندوم در قریب به سه دهه گذشته باعث نمی شود تا پیشینه برگزاری همه پرسی در کشورمان را نادیده بگیریم. سابقه طرح موضوع همه‌پرسی در ایران به سال ۱۳۳۲ بازمی‌گردد. در این سال نمایندگان طرفدار دکتر محمد مصدق در حمایت از ابقای دولت وی و انحلال مجلس استعفا دادند. همین باعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. در این شرایط، دکتر مصدق رفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. این نخستین همه‌پرسی تاریخ سیاسی ایران بود. رفراندومی که البته کمتر از یک هفته پس از آن، به کودتای انگلیسی - آمریکایی علیه دولت ملی منتهی شد. این برای اولین بار بود که در ایران، روش همه پرسی به جای میانجی‌گری سنتی، مورد استفاده قرار گرفت هرچند در عمل چندان موفقیت‌آمیز نبود.

قریب به یک دهه پس از برگزاری رفراندوم مصدق، نوبت محمدرضا پهلوی بود که آنچه انقلاب سفید می‌خواند را به همه‌پرسی بگذارد. روز ۶ بهمن سال ۱۳۴۱ رفراندوم سراسری برای نظرخواهی درباره اصول شش‌گانه پیشنهادی شاه موسوم به «انقلاب سفید» برگزار شد. انقلاب سفید یا آن طور که هواداران سلطنت می‌گفتند «انقلاب شاه و مردم»، عنوان یک سلسله اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی بود که همزمان با نخست‌وزیری علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا به اجرا درآمد. در روز ۶ بهمن ۱۳۴۱ در یک همه‌پرسی سراسری که با مخالفت روحانیون روبه‌رو شد، شش اصل انقلاب سفید به رای عمومی گذاشته شد و به تصویب رسید. با اینکه این رفراندوم در ظاهر، موفقیت آمیز بود و نشانی از همراهی مردم با رژیم سلطنتی به شمار می‌آمد، ولی حکومت محمدرضا پهلوی ۱۶ سال پس از برگزاری این رفراندوم سرنگون شد و برخی نظریه‌پردازان، یکی از مهمترین دلایل سقوط وی را پیامدهای اجرای انقلاب سفید می‌دانستند.

بازگشت به رای مردم در جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیوه دموکراتیک «رفراندوم» برای تصمیم‌گیری سیاسی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شد و اصول متعدد قانون اساسی - شامل اصول ۶، ۵۹، ۹۹، ۱۳۲ و ۱۷۷ - به موضوع همه‌پرسی اشاره دارد.

براساس همین ساختار حقوقی - سیاسی، تاکنون در سه مرحله از تجربه رفراندوم به منظور تثبیت نظام جمهوری اسلامی استفاده شده است. نخستین رفراندوم در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در روزهای دهم و یازدهم فروردین ۱۳۵۸ اتفاق افتاد و در این همه‌پرسی عمومی، نوع نظام حکومتی ایران با ۹۸.۲ درصد آرا، «جمهوری اسلامی» تعیین شد. هرچند برخی از گروه‌های سیاسی وابسته به رژیم قبل، رفراندوم را تحریم کرده بودند، اما مشارکت اکثریت قریب به اتفاق مردم در این رفراندوم، مُهر تاییدی بود بر پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران.

به دنبال به نتیجه رسیدن اولین رفراندوم در تاریخ پس از انقلاب، در دوازدهم آذر ۱۳۵۸، نخستین قانون اساسی تدوین شده پس از انقلاب اسلامی در همه‌پرسی عمومی مردم تایید شد. این قانون اساسی به مدت یک دهه تجربه شد تا در ۶ مرداد ۱۳۶۸قانون اساسی جمهوری اسلامی پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رای عمومی گذاشته شد که با اکثریت آراء، از سوی مردم تایید شد.

رفراندوم های برگزار شده در تاریخ ایران

موضوع رفراندوم

زمان برگزاری

نتیجه

ابقای دولت مصدق و انحلال مجلس

۲۱ مرداد ۱۳۳۲

پیروزی حامیان مصدق

انقلاب سفید محمدرضا پهلوی

۶ بهمن ۱۳۴۱

اجرای انقلاب موسوم به «شاه و مردم»

رأی آری یا نه به جمهوری اسلامی

۱۲ بهمن ۱۳۵۸

آری به جمهوری اسلامی

رأی گیری درباره قانون اساسی

۱۲ آذر ۱۳۵۸

تصویب قانون اساسی

اصلاح قانون اساسی

۶ مرداد ۱۳۶۸

تصویب اصلاحات قانون اساسی

با وجود اینکه در تاریخ پس از انقلاب، از روش رفراندوم برای اطلاع از آرای عمومی درباره مسائل کلان کشور بارها استفاده شده، اما موضوعات دیگری هم بوده‌اند که به رغم اصرار برخی سیاسیون برای برگزاری رفراندوم پیرامون آن، نتوا نسته‌اند موفق به گذاشته شدن در معرض آرای عمومی شوند.

فارغ از اینکه سرانجام طلسم ۳۱ ساله برگزاری رفراندوم در کشورمان با به رای عمومی گذاشتن کدام موضوع جنجالی شکسته خواهد شد، در سالگرد مهمترین رفراندوم برگزار شده در تاریخ ایران باید به این واقعیت اشاره کرد که در ساختار دموکراتیک سیاسی و حقوقی  جمهوری اسلامی، راه برای برگزاری رفراندوم بسته نیست و این شیوه می تواند یکی از روش‌های کارآمد برای جلوگیری از به وجود آمدن بن بست سیاسی در کشور باشد.  

بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.