سربازگیری داعش از النهضه

محمدحسین باقی: یک سال پیش، النهضه، حزب اسلامی تونس از آینده خود بیمناک بود. ترورهای سیاسی، شورش‌های در حال ظهور و نارضایتی‌های اقتصادی دست و پای دولت ائتلافی را بسته و آن را در آستانه سقوط قرار داد. وقتی حکومت اسلامگرای مصر سرنگون شد و محمد مرسی رهبر اخوان‌المسلمین روانه زندان شد، اعضای النهضه هم نگران سرنوشتی مشابه بودند. ائتلاف آنها -قبل از خروج آبرومندانه‌شان از قدرت- تنها چند ماه دوام آورد و در نهایت قدرت را در ماه ژانویه به یک دولت موقت سپردند. اکنون، همان‌طور که امروز یکشنبه تونسی‌ها در انتخابات ملی مجلس قانون‌گذاری رای خود را به صندوق می‌ریزند، النهضه خود را بازمانده‌ای زیرک نمایانده است. این حزب به عنوان پیشتاز وارد انتخابات شده و انتظار می‌رود که ۲۵ تا ۳۰ درصد از کرسی‌ها را به دست آورد و همین فرصت دوباره‌ای برای حکومت به این گروه می‌دهد. رهبران النهضه استدلال می‌کنند که این حزب می‌کوشد خود را به عنوان جایگزینی [آلترناتیوی] مشروع مطرح کند که همچنان با سیستم دموکراتیک نوظهور تونس تعامل دارد. مخالفان النهضه این حزب را برای دامن زدن به افراط‌گرایی سرزنش می‌کنند اما رهبری النهضه می‌گوید که تونس تنها با ارائه یک خروجی اصلی برای مهار احساسات مردمی مسلمانان می‌تواند از تندباد رادیکالیسم که منطقه را درنوردیده بگریزد. تقریبا چهار سال پس از حوادثی در تونس که بهار عربی را آغاز کرد، این کشور هنوز با رکود اقتصادی و تهدید ناآرامی‌های عمومی همراه با شورش‌های آزاردهنده درونی در خانه مواجه است و تعداد زیادی از جوانان این کشور به شبه نظامیان داعش در سوریه می‌پیوندند که النهضه مقصر بسیاری از این امور شناخته می‌شود. این تهدید در روز جمعه مشهود بود آنگاه که نیروهای امنیتی به خانه‌ای در حومه شمالی پایتخت هجوم برده و به محاصره ۲۷ ساعته شبه‌نظامیان مظنون پایان داده و پنج زن همراه با یک فرد مسلح کشته شدند. در حالی که مخالفان النهضه نسبت به دستور کار اسلامی این حزب جانب احتیاط را پیش گرفته‌اند اما این حزب از زمان ترک قدرت گام‌هایی برای باز کردن درهای خود و انتخاب اعضای جدید با نگاه به انتخابات اتخاذ کرده است. نتیجه همانا بازسازی فهرست نامزد و در بر گرفتن چهره‌های جدید و مستقل است که قصدشان معکوس کردن محبوبیت رو به افول حزب است. بسیاری از این درخواست‌های تغییر از مناطقی دور از پایتخت برمی‌خیزد؛ مناطقی که احساس می‌کنند فراموش شده‌اند. دفاتر منطقه‌ای حزب، نامزدهای خود را مطرح کردند و در بسیاری موارد هم رهبری حزب آن را پذیرفت. در برخی مناطق نامزدهای مستقل از جمله زنان و جوانان به فهرست النهضه افزوده شدند.

البته در تصمیمات النهضه محاسبات سیاسی هم مهم است. این حزب طی دورانی که از قدرت فاصله گرفته بود استراتژی‌هایی برای بازگشت دوباره به قدرت برای خود ترسیم کرده است. از جمله این محاسبات سیاسی این است که در «سیدی بوزید»- به عنوان مهد انقلاب تونس- رهبری حزب تصمیم به معرفی دو نامزد مستقل گرفت که در واقع نماینده خانواده‌های بزرگ قبیله‌ای بوده و می‌تواند تضمین‌کننده رای زیادی باشد. «رضوان مسمودی» مدیر مرکز مطالعه اسلام و دموکراسی که راشد غنوشی رهبر و پایه‌گذار النهضه را به ایالات متحده همراهی کرده بود، می‌گوید: «هدف همانا گسترش پایگاه بود. ما می‌خواهیم برای تمام تونس باشیم و می‌خواهیم مردم را با برنامه‌هایمان جذب کنیم. غنوشی نقش برجسته‌ای در این مساله ایفا می‌کند. او ۲۰ سال در لندن تبعید بود و شاهد افول بسیاری احزاب اسلامی دیگر بوده و نمی‌خواهد آن شکست‌ها را در تونس تکرار کند. او می‌خواهد موفق شود.» تونس همچنان با بحران شدید اقتصادی- در کنار سایر بحران‌های دیگر- دست به گریبان است. آیا رسیدن به این موفقیت آسان است؟

***

چهار سال پس از بهار عربی، تونس در کنار موفقیت‌هایی که داشته اما با هرج و مرجی که بخش‌های زیادی از منطقه را در محاصره خود گرفته مواجه است. واقعیت چیست؟ این کشور ضمن تفاوت‌هایی که با سایر بخش‌های جهان عرب دارد اما یک وجه اشتراک مهم هم دارد: تونس بیش از هر کشور دیگری اقدام به صدور پیکارجو به عراق و سوریه برای پیوستن به داعش کرده است. در حومه کارگرنشین پایتخت، مردان جوان بسیار تمایل دارند که در مورد چرایی این مساله صحبت کنند. «سوفیان عباس» ۳۱ ساله، دانشجویی که در کافه یک خیابان شلوغ در منطقه التضامن نشسته و چندین نفر همفکر او هم در آنجا هستند، می‌گوید: «آیا این را به عنوان منبع غرور نمی‌بینید؟»

تونسی‌ها قانون اساسی جدید را با اجماع تایید کردند و دومین انتخابات آزادشان هم در همین ماه برگزار می‌شود (امروز یکشنبه انتخابات مجلس تونس و چندی دیگر انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور است). این کشور در میان سایر جهان عرب از مزیت تحصیلکرده‌ترین افراد و نیز پرجمعیت‌ترین کشور برخوردار است: ۱۱ میلیون جمعیت همراه با زیباترین سواحل مدیترانه. اما به جای کاهش جذابیت افراط‌گرایی نظامی، آزادی جدیدی که با بهار عربی به ارمغان آمد باعث آشکارتر شدن فعالیت شبه‌نظامیان و عضوگیری آشکارتر آنها شده است. در عین حال، بسیاری از جوانان تونسی می‌گویند که آزادی و انتخابات جدیدی که به ارمغان آمده کار چندانی برای بهبود زندگی روزمره‌شان، ایجاد شغل یا مهار نیروی عریان و خشونت‌بار پلیس انجام نداده؛ نیرویی که بسیاری در تونس به آن تحت عنوان «حاکم» و مسلمانان اولترا محافظه‌کار به آن تحت عنوان «ستمگر» اشاره می‌کنند.

با وجود گام‌هایی که تونس به سوی دموکراسی برداشته اما فضای بازی که شکل گرفته باعث شده بسیاری از جوانان و مخالفان که یک اقلیت ناراضی هستند نسخه‌ای افراطی را سرلوحه خود قرار دهند. مقام‌های تونسی می‌گویند دست کم ۲۴۰۰ تونسی برای پیوستن به داعش به سوریه و عراق سفر کرده‌اند؛ مطالعات دیگر نشان می‌دهد که بیش از ۳ هزار نفر به عراق و سوریه رفته‌اند و این آمار در حالی است که جلوی تلاش هزاران نفر دیگر برای سفر به خاورمیانه گرفته شده است.

«احمد» یکی از حامیان جوان داعش که - مثل بسیاری دیگر مورد مصاحبه قرار گرفت- نمی‌خواهد نام خانوادگی خود را از ترس پلیس فاش کند، می‌گوید: «داعش یک خلافت واقعی است، یک سیستم منصفانه و عادلانه، که در آن لازم نیست شما دستور کسی را رعایت کنید به این دلیل که او ثروتمند یا قدرتمند است. این عمل و نه تئوری است و کل بازی را دگرگون خواهد کرد.» در حالی که تنها اقلیتی از مردم تونس از داعش حمایت می‌کنند اما به نظر می‌رسد هر کسی که زیر ۳۰ سال سن داشته باشد افرادی را می‌شناسد که برای مبارزه به سوریه و عراق رفته یا در آنجا کشته شده است. ده‌ها نفر از جوانان بیکار یا طبقه کارگر در اطراف کافه‌ها در منطقه التضامن حمایت خود از این گروه افراطی را بیان کردند. آنها استدلال‌شان این بود که داعش استاندارد بالاتری از زندگی و فرصتی برای پاک کردن مرزهای خودسرانه‌ای که طی یک قرن گذشته جهان عرب را از هم گسسته ارائه می‌دهد.

بلال، مستخدمی در کافه دیگر داعش را تشویق می‌کند و این گروه را وسیله‌ای الهی می‌داند که در نهایت مرزهای ترسیم شده از سوی بریتانیا و فرانسه در جنگ جهانی اول را از میان خواهد برد. این جوان ۲۷ ساله می‌گوید: «تقسیم این کشورها از سوی اروپا بود. ما می‌خواهیم منطقه را به یک دولت اسلامی تمام عیار تبدیل کنیم و سوریه همان جایی است که این مساله از آنجا کلید خواهد خورد.» مراد- ۲۸ ساله که مدرک کارشناسی ارشد خود را در تکنولوژی اخذ کرده اما به دلیل نبود کار در شغل ساختمانی مشغول است- داعش را تنها امید برای «عدالت اجتماعی» می‌داند چرا که پول‌های کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را می‌گیرد و دوباره توزیع می‌کند. او می‌گوید: «این تنها راهی است که حق مردم را با بازگرداندن منابع طبیعی به مردم به آنها می‌دهد. این وظیفه‌ای برای تمام مسلمانان است.» بسیاری اصرار داشتند که آن دسته از دوستانشان که به داعش پیوسته‌اند دائما گزارش‌هایی از خانه‌ها، حقوق و همسرانشان در اینترنت منتشر می‌کنند. ولید، ۲۴ ساله، می‌گوید: «آنها بهتر از ما زندگی می‌کنند.» ویسام ۲۲ ساله هم می‌گوید یکی از دوستانش که ۴ ماه پیش به داعش پیوست به او گفته که «زندگی بسیار راحت و عالی‌ای» در زیر لوای داعش دارد.

***

رهبران النهضه، می‌گویند که قدرت دموکراسی صِرف برای مهارافراط‌گرایی خشن را دست بالا گرفته‌اند. «سعید فرجانی»، یکی از رهبران النهضه که اغلب به تجربه و تکامل خود از یک جوان ستیزه‌جوی سلاح به دست به سوی سیاست و سیاستمداری صلح‌آمیز یاد می‌کند، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که به اعتقاد او توسعه اقتصادی در حال حاضر بسیار مهم است. او می‌گوید: «فکر نمی‌کنم بدون توسعه اجتماعی، دموکراسی بتواند زنده بماند.» او اذعان می‌کند که در تب و تاب انقلاب، النهضه امید بسیاری به پیروزی بر افراط‌گرایان جوان داشت و تاکید بسیار ‌اندکی بر اقدامات امنیتی برای کنترل آنها می‌کرد. فرجانی می‌گفت: «النهضه این ادغام را به درستی انجام نداد.» ایمن طریقی، یک وکیل که در یک سازمان غیرانتفاعی مشغول است و وکالت بیش از ۷۰ تونسی بازگشته از منطقه را بر عهده دارد، تفکر بسیاری از اسلامگرایان جوان اولترا محافظه‌کار که سلفی نامیده می‌شوند را چنین توصیف می‌کند: «اگر من موقع بازگشت دستگیر و شکنجه و ضرب و شتم شوم، به همان جا باز می‌گردم؛ جایی که بتوانم منشأ اثر باشم.» مقام‌های دولت تونس می‌گویند بیش از ۴۰۰ تونسی از سوریه و عراق بازگشته که بسیاری دستگیر شده‌اند. وکلایی که وکالت آنها را بر عهده دارند می‌گویند بسیاری از آنها آماده بازگشت به سوریه‌ هستند.

***

غنوشی اعلام کرده برای تشکیل دولت آینده بسیاری از مخالفان سکولار را هم وارد دولت وحدت خواهد کرد که از آن جمله می‌توان به احزاب چپگرایی اشاره کرد که بسیاری از تظاهرات و اعتصابات علیه النهضه را سازمان داده بودند. غنوشی اگرچه ابتدا به دنبال الگوی ترکیه بود اما سپس به این نتیجه رسید که مانع تکرار تجربه مصر و لیبی در تونس شود؛ تجربه‌ای که اسلامگرایان زندانی شدند و سرانجام قدرت را واگذار کردند. غنوشی این بار با چالش‌هایی سخت‌تر از گذشته دست به گریبان است. اگر در گذشته سرنگونی بن علی هدف اصلی بود اما این بار بحران‌های اقتصادی، بیکاری گسترده، سیل مهاجران تونسی که به آغوش داعش می‌روند پیش روی غنوشی و النهضه است. اگر این بار النهضه پیروز انتخابات مجلس شود آیا خواهد توانست کشتی بحران زده تونس را به سلامت به سر منزل مقصود برساند و «الگوی تونس» همچنان الگویی برای سایر کشورهای عرب باشد؟ آیا او خواهد توانست مانع تکرار تجربه عراق، لیبی، مصر و سوریه شود؟ راهی که تونس خواهد رفت می‌تواند سرنوشت بسیاری از کشورهای عرب را روشن سازد.