سرزمین سرد موعود

رهام وزیری

شمالی‌ترین نقطه کره زمین اکنون به محل مناقشه قدرت‌های جهانی برای تصاحب سهم بیشتری از منطقه بدون مالک قطب شمال تبدیل شده است. اگر تا چند سال قبل قطب شمال تنها محل رفت‌وآمد گروه‌های تحقیقاتی و دانشمندان بود، اینک این بستر یخ‌بسته به محل رفت‌وآمد قدرت‌های نظامی و زیردریایی‌های جاسوسی تبدیل شده است. یخ‌شکن اتمی روسیه در اقیانوس منجمد شمالی

اما چرا سرزمین یخ‌بسته و لم یزرعی چون قطب شمال این‌گونه مورد توجه قرار می‌گیرد که قدرت‌های جهانی خطر رویارویی نظامی را نیز برای تصاحب آن به جان می‌خرند؟ براساس تحقیقات همان دانشمندانی که روزگاری نه چندان دور تنها مسافران سرزمین سرد شمالی بودند، در زیر ا ین یخ‌های به جا مانده از عصر یخبندان، منابع غنی و سرشاری از نفت و گاز قرار دارد. براساس مطالعات اولیه که به وسیله دانشمندان روسی و آمریکایی انجام شده است هم‌اکنون ۲۵درصد از ذخایر کشف نشده نفت‌خام جهان در زیر بستر قطب جنوب خفته است. ذخایری که با یک تخمین مقدماتی بیش از یکصدمیلیارد بشکه برآورد می‌شوند. یکصدمیلیارد بشکه نفت خام در کنار میلیون‌ها تن سنگ‌های معدنی و میلیاردها مترمکعب گاز طبیعی که در قطب شمال مدفون و محبوس شده است، سرمایه ارزشمندی است که هر سیاستمداری را وسوسه می‌کند تا رویای مالکیت آن‌ها را جامه عمل بپوشاند.

هم‌اکنون تمامی همسایگان قطب شمال به نوعی ادعای مالکیت بر بخش یا تمامی این منطقه را دارند. ایالات متحده و کانادا که از طریق گذرگاه شمالی می‌توانند به قطب شمال برسند، روس‌ها که با عبور از اقیانوس منجمد شمالی ادعای مالکیت قطب شمال را دارند و دانمارک و آلمان که از طریق گروئنلند خواهان رسیدن به نفت‌های خفته در بستر قطب شمال هستند.

روس‌ها را باید پیشتاز ادعای مالکیت بر قطب شمال به حساب آورد. ادعای مالکیت روس‌ها حتی در زمان حیات شوروی نیز عنوان می‌شد اما برای نخستین بار روسیه در سال ۲۰۰۱ درخواست رسمی خود را مبنی بر مالکیت ۲/۱میلیون کیلومترمربع از زمین‌های قطب شمال به سازمان ملل متحد ارائه کرد. براساس کنوانسیون قانون دریا تمامی زمین‌هایی که بیش از ۲۰۰مایل دریایی از دیگر کشورها دور باشند و مالکیت هیچ کشوری را نداشته باشند تحت نظارت سازمان ملل ارائه خواهند شد. با وجود دریافت اسناد روسیه که ادعا می‌کرد مالک قطب شمال است سازمان ملل نسبت به این درخواست موافقت نکرده و ادعای روسیه را بی‌مورد عنوان کرد.

بر اساس کنوانسیون قانون دریا کشورها در صورتی می‌توانند ادعای مالکیت سرزمین‌هایی را در فاصله ۲۰۰ مایلی سواحل خود داشته باشند که بتوانند ثابت کنند که آن زمین‌ها بخشی از فلات قاره آنها است و در امتداد زمین‌های آنها قرار گرفته است. این مساله مستلزم تحقیقات کارشناسی و علمی گسترده‌ای بود. پس بار دیگر پای دانشمندانی از چند نقطه جهان به ماراتن مالکیت قطب شمال باز شد. این بار مشخص شد که نروژ نیز سودای تصاحب قطب شمال را در سر می‌پروراندند. اکنون شمار طالبان سرزمین سرد به پنج کشور رسیده است.

بار دیگر روس‌ها نخستین گروهی بودند که توانستند نشانه‌هایی از یکسان بودن بستر سواحل قطب شمال با فلات قاره سیبری پیدا کنند. روس‌ها با کشف یک رشته کوه زیرآبی در عمق ۱۸۰۰ متری اقیانوس منجمد شمالی شواهدی به دست آوردند که این رشته کوه امتداد سیبری است و تا قطب شمال کشیده شده است. این مساله در اواخر سال ۲۰۰۶ میلادی به اثبات رسیده و در فوریه ۲۰۰۷ رسما در رسانه‌های جهان منعکس شد. روس‌ها پس از این دیگر بیکار ننشستند و در اوایل ماه آگوست دو زیردریایی خود را روانه قطب شمال کردند تا پرچم روسیه را در عمق ۴۲۰۰ متری آب‌های سرد اقیانوس منجمد شمالی نصب کنند. این زیردریایی که میرنام داشت ماموریت خود را با موفقیت به سرانجام رساند و توانست پرچمی از جنس فلز مقاوم تیتانیوم را در قطب شمال نصب کند. در بستری که گفته می‌شود یک چهارم ذخایر نفت جهان را در خود جای داده است.

بلافاصله پس از پخش و مخابره تصاویر این پرچم ایالات متحده و اتحادیه اروپا به روسیه اعتراض کرده و آن را نوعی از اشغالگری نامیدند. اما روسیه با غیرمنطقی خواندن مواضع آنها خواستار برخورد حقوقی دولت‌ها با این مساله شد.

سخنگوی کرملین در آن زمان با اشاره به بی‌مالک بودن قطب شمال نصب پرچم روسیه در عمق ۴۲۰۰متری آب‌های اقیانوس منجمد شمالی را عملی شبیه به قدم گذاشتن آرمسترانگ روی کره ماه قلمداد کرد و غیراشغالگرانه خواند.

با اوج‌گیری حضور روس‌ها در قطب شمال نگرانی آمریکایی‌ها نیز افزایش پیدا کرد. ایالات متحده که پیشگام تحقیق و مطالعه در قطب شمال به حساب می‌آید در ۱۵سال گذشته به خصوص پس از فروپاشی شوروی حساسیت خود را نسبت به قطب شمال از دست داد. این مساله بهترین فرصت را برای دیگر همسایگان قطب به وجود آورد تا با خیالی آسوده در آب‌های سرد کشورگشایی کنند. این‌گونه بود که از ابتدای جولای امسال چندین هیات کارشناسی و مطالعاتی از آمریکا راهی قطب شمال شدند تا بلکه ارتباطی بین بستر اقیانوس منجمد شمالی و فلات آمریکا پیدا کنند. اما ایالات متحده در راه اثبات مالکیت خود با یک مشکل حقوقی بزرگ روبه‌رو است. ایالات متحده هنوز به کنوانسیون حقوق دریاها در سازمان ملل نپیوسته است و عملا نمی‌تواند از این قانون برای اثبات مالکیت خود استفاده کند. پیوستن به این کنوانسیون نیز شرایط را برای عبور و مرور دریایی ایالات متحده به خصوص حرکت ناوگان‌های نظامی در آب‌های بین‌المللی دشوار می‌سازد. همچنین قانون دریاها نکاتی را در مورد مین‌گذاری بستر آب‌ها و ماهیگیری در آب‌های آزاد مشخص می‌کند که همه آنها آزادی عمل ایالات متحده را در آب‌های حاشیه‌ای آلاسکا و به خصوص آبراه استراتژیک شمالی محدود می‌سازد.

با این وجود پس از کشف ذخایر زیرزمینی در قطب شمال فشار گسترده‌ای از سوی سیاستمداران آمریکایی به دولت وارد می‌شود تا هر چه زودتر به کنوانسیون قانون دریاها پیوسته و بیش از این در مسابقه قطب شمال از رقبای روسی عقب نمانند. این فشارها سبب شده است تا بار دیگر این کنوانسیون در دستور کار مجلس سنای آمریکا قرار گیرد. در ماه اکتبر (پاییز) سنا بار دیگر در خصوص پیوستن ایالات متحده به کنوانسیون قانون دریاها در سازمان ملل رای‌گیری خواهد کرد و با توجه به تمایل سناتورهای دموکرات برای پیوستن به این کنوانسیون احتمال رای آوردن آن نیز بسیار زیاد است.

اما تازه‌ترین گروهی که راه سرزمین موعود سرد را در پیش گرفته‌اند دانمارکی‌ها هستند. در میانه ماه آگوست یک هیات از دانشمندان و زمین‌شناسان دانمارکی راهی قطب شمال شدند تا در سفری یک ماهه به مطالعه زمین‌شناسی بستر قطب شمال بپردازند. رشته کوهی که به وسیله روسیه کشف شد نام لومونوسوف بر خود گرفت. اکنون این رشته کوه مورد ادعای دانمارک نیز قرار گرفته است. دانمارکی‌ها از طریق آب‌های نروژ و با یک یخ‌شکن سوئدی راهی منطقه لومونوسوف شدند. گفته می‌شود اتحادیه اروپا بخشی از هزینه‌های این سفر تحقیقاتی را که می‌تواند نتایج ارزشمندی در بر داشته باشد را پرداخت کرده است. به همین دلیل آن را می‌توان یک ماموریت اروپایی دانست هر چند که دانمارکی‌ها آن را اداره می‌کنند و نام پروژه لومروگ را بر آن نهاده‌اند. هدف از این ماموریت آن است که دانمارکی‌ها اثبات کنند که رشته کوه لومونوسوف بخشی از امتداد اراضی تحت مالکیت دانمارک در جزیره گروئنلند است. داده‌های تئوریک نشان می‌دهند که امتداد این کوه‌های زیرآبی دو هزار کیلومتر است و از این نظر می‌تواند ادامه کوه‌های گروئنلند باشد. اما اثبات آن به سادگی ممکن نخواهد بود، به خصوص که این منطقه اکنون مورد ادعای مالکیت روسیه قرار گرفته است.

خطر مالکیت دیگر کشورها اکنون به قدری برای کشورهای آمریکای شمالی جدی شده است که این مساله به یکی از دستور جلسات اصلی نشست سران نفتا در سال ۲۰۰۷ که چندی قبل در کانادا برگزار شده تبدیل شد. سران نفتا یعنی کانادا، ایالات متحده و مکزیک در این نشست بر لزوم حفظ حق بی‌طرفی قطب شمال تاکیدکردند. در این میان مکزیک هیچ نقشی در این رقابت‌ها ندارد. اما کانادا و ایالات متحده صاحب حق به شمار می‌‌روند. کانادا و ایالات متحده در حالی به مخالفت با روسیه برخاستند که در باطن خود نیز با یکدیگر بر سر آبراه شمالی اختلاف‌نظر دارند. آبراه شمالی تنها مسیر قابل‌کشتیرانی است که کانادا و آمریکا را به قطب شمال متصل می‌کند. کانادا از سال‌ها پیش ادعای مالکیت آبراه شمالی را دارد اما در همه حال بی‌طرفی آن را حفظ کرده و با آن همانند یک آبراه بین‌المللی برخورد کرده است.

در همین حال برخی کارشناسان عقیده دارند که رقابت بر سر سرزمین‌های سرشار از نفت قطب شمال ممکن است به بروز جنگ سرد دیگری در جهان منجر شود. روزنامه آلمانی دی‌ولت با اشاره به نصب پرچم روسیه در قطب شمال آن را اقدامی تحریک‌آمیز خواند که می‌تواند باعث بروز شرایط جنگ سرد جدیدی در جهان شود.

این روزنامه آلمانی نوشت: این ادعای مالکیت از طرف روسیه سبب به وجود آمدن موجی از اعتراضات در کشورهای ساحلی قطب شمال از جمله کانادا، دانمارک و ایسلند شده است، زیرا براساس تخمین‌های علمی حدود ۲۵درصد منابع نفت و گاز جهان در این منطقه نهفته است.

دی‌ولت افزود: از آنجایی که منابع نفت و گاز کشورهای دنیا در حال کاهش است، منطقه قطب شمال و کشمکش بر سر منابع سرشار نفت و گاز آن می‌تواند سبب ایجاد جنگ یخی سختی بین کشورهای صنعتی و ابرقدرت‌های جهان شود.

در ادامه این مطلب به برخی واکنش‌ها در برابر اقدام روسیه اشاره شده و از قول وزیر امور خارجه کانادا به عنوان یکی از مدعیان مالکیت این منطقه در انتقاد از روسیه آمده است: انسان نمیتواند دور دنیا راه بیفتد و هر جایی که خواست پرچم کشورش را برافرازد و ادعای مالکیت آن منطقه را داشته باشد.

اما اکنون مواضع کانادا بیش از هر چیز دیگر سازمان ملل را نگران کرده است. کانادا که تاکنون به طور رسمی ادعای مالکیت بر قطب شمال را مطرح نکرده است به تازگی اعلام کرده که یک پایگاه نظامی را در سواحل این منطقه تاسیس خواهد کرد.

در صورتی که این تصمیم دولت کانادا عملی شود احتمال تقلید چنین حرکتی از سوی نیروهای نظامی روسیه و ایالات‌متحده نیز وجود دارد. در آن زمان است که سکوت میلیون‌ها ساله قطب شمال با صدای چکمه سربازانی از کشورهای همسایه قطب در هم خواهد شکست.