امین فضلی

پس از ۶ سال جنگ داخلی صدای پای صلح در سوریه شنیده می‌شود. مذاکرات صلح را که در آستانه قزاقستان انجام پذیرفت باید نقطه عطفی در گذر از جنگ داخلی به راهکار سیاسی در بحران سوریه نامید. این نشست با حضور ۵۰ نفر از فرماندهان و کارشناسان فنی از ۱۵ گروه مخالف دولت سوریه و ۷ نماینده از سوی دولت سوریه و تحت نظارت کشورهای ایران، روسیه و ترکیه به‌عنوان موثرترین کشورها در پازل سوریه که تضمین‌کننده آتش‌بس هستند و با حضور نماینده ایالات‌متحده آمریکا انجام پذیرفت. به‌طور حتم انتخاب بازیگران مناسب، موثرترین فاکتور در تداوم آتش‌بس و ادامه روند موفقیت‌آمیز در مذاکرات صلح و نهایتا ارائه راهکار سیاسی خواهد بود. انتخاب از بین کشورها و گروه‌های متعدد درگیر که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم نقشی در تحولات سوریه دارند به‌خاطر روابط پیچیده و چندگانه هر یک از گروه‌ها امری بسیار دشوار است. با مطالعه روابط بین این گروه‌ها چرایی پیچیدگی و تزلزل در برقراری صلح در سوریه بیش از پیش آشکار خواهدشد.

دولت سوریه، اصلی‌ترین بازیگر صحنه از حمایت ایران، روسیه و حزب‌الله برخوردار است و در مقابل در جبهه‌های مختلف با ارتش آزاد سوریه، النصره، داعش و دیگر گروه‌های سلفی در جنگ است. در کنار این روابط، رابطه دوگانه‌ای با نیروهای دموکراتیک سوریه دارد که در برهه‌ای شاهد برخورد ارتش سوریه با این گروه هستیم. رابطه با گروه مذکور حتی بسته به جغرافیا نیز متفاوت بوده است.

ایران به‌عنوان اصلی‌ترین حامی دولت سوریه در کنار روسیه در جبهه‌های مختلف با داعش درگیر است و با جبهه النصره جبهه مستقیمی نداشته است. همچنین نیروهای حزب‌الله با حمایت ایران در مناطق مختلف در مقابل داعش صف‌آرایی می‌کنند.

روسیه را شاید بتوان موثرترین حامی سوریه دانست. روسیه با حمایت ایران در مناطق مختلف با داعش، جبهه النصره و ارتش آزاد سوریه درگیر بوده و از ارتش سوریه حمایت کرده است. پس از بهبود رابطه روسیه و ترکیه همکاری‌های اطلاعاتی و نظامی بین این دو کشور در مبارزه با داعش انجام پذیرفته است. بهبود روابط ترکیه و سوریه یکی از نقاط عطف تحولات سوریه به‌شمار می‌رود که می‌توان آن را زمینه‌ساز گفت‌وگوهای صلح اخیر دانست.

ترکیه را به سبب همسایگی با سوریه و داشتن بیش از ۸۰۰ کیلومتر مرز مشترک خاکی می‌توان مهم‌ترین حامی مخالفان بشار اسد نامید. به سبب مخالفت با دولت سوریه، این کشور کمک‌های قابل‌توجهی به مخالفان اسد هم جهت تسلیح و تجهیز و هم آموزش نیروهای ارتش آزاد سوریه کرده‌است. در مقابل با توجه به حضور یگان‌های مدافع خلق، شاخه سوری گروه تروریستی حزب کارگران کردستان ترکیه در دسته‌های نیروهای دموکراتیک سوریه، ترکیه از حمایت از این گروه پرهیز می‌کند. عنوان نیروهای دموکراتیک سوریه را می‌توان سپری برای مشروعیت‌بخشی به وجود ی‌پ‌گ در شمال سوریه دید، چنان‌چه اخیرا گزارشی از یک روزنامه‌نگار حکایت از پخش جزوه‌های آموزشی پ‌ک‌ک در بین اعضای آن داشت. پس از پیشروی این گروه به غرب فرات برای آزادسازی منبج از دست داعش رابطه ترکیه با نیروهای دموکراتیک سوریه حادتر شد، به‌طوری که اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه هدف بعدی ترکیه پس از آزادسازی الباب را منبج بیان کرده‌است. اگرچه رابطه ترکیه با داعش با جنگ رسانه‌ای که علیه ترکیه شکل گرفته‌بود در هاله‌ای از ابهام بود ولی با قرار گرفتن آن در جمع جبهه مبارزه با داعش که با مشارکت کشورهای غربی شکل گرفته ‌بود عملا در مقابل داعش صف‌آرایی کرد و با همکاری آمریکا عملیات‌های هوایی متعددی علیه نیروهای داعش انجام داد. پس از بهبود روابط ترکیه و روسیه همکاری اطلاعاتی-نظامی بین این دو کشور علیه داعش آغاز شد. آغاز عملیات «سپر فرات» توسط نیروهای تحت حمایت ترکیه و پس از آن حضور نظامی ترکیه در این عملیات این روابط را بیش از پیش گسترش داد. با سردتر شدن روابط ترکیه با نیروهای متحد غرب علیه داعش به‌خصوص آمریکا به علت حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه همکاری‌های اطلاعاتی-نظامی ترکیه و روسیه در جبهه مقابل داعش و النصره بیش از پیش گسترش یافته است به‌طوری‌که حضور ترکیه در آغاز مذاکرات صلح و روند موفقیت‌آمیز آن کلیدی به‌شمار می‌رود.

آمریکا در سوریه سیاست حمایت از مخالفان دولت سوریه را اتخاذ کرده‌است. حملات نظامی آمریکا محدود به مناطق تحت‌سیطره داعش است. آمریکا همچنین از گروه‌های مختلفی مانند ی‌پ‌گ، نیروهای دموکراتیک سوریه و ارتش آزاد سوریه که به‌طور مستقیم با داعش در جنگ هستند نیز حمایت می‌کند و فقط از حمایت از دیگر گروه‌های سلفی پرهیز کرده‌است. اگرچه بخشی از این حمایت‌ها با انتقاد ترکیه روبه‌رو بوده است ولی همکاری‌های عربستان سعودی و ترکیه با آمریکا تاکنون تداوم داشته‌است.

در بخشی از این پازل نیز عربستان سعودی به‌عنوان حامی مالی قرار می‌گیرد. حمایت‌های عربستان از عملیات نظامی آمریکا و کمک‌های آن به ارتش آزاد سوریه و نیز گروه‌های اسلامی مخالف اسد به‌صورت کمرنگ‌تری بیان شده و کمتر توجه‌ها را به خود جلب کرده است.

در کنار دولت‌ها، گروه‌های مختلفی در شطرنج سوریه حضور دارند. گروهی مانند حزب‌الله که با داعش و جبهه النصره در جنگ است؛ جبهه النصره با نام جدید جبهه فتح شام که با داعش، حزب‌الله، ارتش‌های سوریه و روسیه در جنگ است و روابط غیرخصمانه و بعضا همکاری با ارتش آزاد سوریه و نیز دیگر گروه‌های سنی و سلفی دارد؛ گروه‌های سنی و سلفی که هم با داعش در جنگ هستند و هم با ارتش سوریه و نیروهای دموکراتیک سوریه؛ نیروهای دموکراتیک سوریه که با جای دادن ی‌پ‌گ در جمع خود حساسیت ترکیه را برانگیخته است در جبهه‌های مختلف هم با داعش در مبارزه است و هم با ارتش آزاد سوریه و در بعضی جبهه‌ها شاهد درگیری آن با ارتش سوریه هستیم. چندگانگی در جبهه‌های مختلف روابط بسیار پیچیده‌ای را بر سوریه حاکم کرده است. این پیچیدگی بزرگ‌ترین مانع برای تداوم آتش‌بسی ماندگار و برقراری صلح و زمینه‌سازی برای گذر به روند سیاسی تا به امروز بوده‌است.

با مطالعه پیچیدگی موجود در سوریه ارزش مذاکرات صلح آستانه بیش از پیش آشکار می‌شود که تداوم آن منوط به انجام تعهدات از سوی تمامی طرف‌ها و پایبندی‌شان به بیانیه نهایی نشست آستانه است. تداوم آتش‌بس موفقیت‌آمیز را می‌توان نشانه‌ای بر پایان جنگ داخلی ۶ ساله سوریه دانست که حدود ۳۰۰ هزار کشته و بیش از ۱۰ میلیون آواره، برابر با حدود نصف جمعیت کشور در بر داشته دانست.