مهدی میرحسینی

دانشجوی دکترای مدیریت دانشگاه مونترآل

بیش از یک دهه مذاکرات هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی به ایستگاه پایانی رسیده و طرفین در آستانه توافقی تاریخی و پیچیده قرار گرفته‌اند. مذاکراتی که طی سال‌های طولانی آن بازیگران منطقه‌ای و جهانی که به نحوی درگیر آن شده‌اند فراوان بوده‌اند، خواه برای حل و فصل و خواه برای سنگ‌اندازی در مسیر رسیدن به آن. این هفته نیز پس از چند دور مذاکرات طولانی طی دو سال گذشته و توافق بر سر کلیات و تا حدودی جزئیات، سرانجام طرفین در حال پیاده‌سازی متن نهایی توافق جامع و تنظیم متن قطعنامه شورای امنیت هستند.


هرچند که در اواخر هفته گذشته اخباری از بروز اختلاف عمده میان ایران و روسیه از یک طرف و سایر اعضای ۱+۵ از طرف دیگر منتشر شد، اما این اختلافات در ادامه و با بازگشت طرفین به مذاکرات، جای خود را به خوش‌بینی نسبت به حصول توافق تا روز دوشنبه داده است. وزیران خارجه ۱+۵ به همراه وزیر خارجه ایران، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و دبیرکل آژانس انرژی اتمی تلاش‌هایشان را برای نهایی کردن توافق از هفته گذشته آغاز کردند. اولین نشانه از پیشرفت مذاکرات سفر آمانو به ایران بود که در آن ایران و آژانس روی چارچوب پاسخ ایران به مطالعات ادعایی یا همان پی‌ام‌دی توافق کردند. طبق این توافق آژانس باید تا پایان سال جاری میلادی یعنی حدود شش ماه آینده تکلیف مطالعات ادعایی را روشن کند، بنابراین می‌توان گمانه‌زنی کرد که احتمالا زمان رسمی آغاز توافق جامع اتمی اوایل سال میلادی آینده خواهد بود. تا آن زمان ایران مشغول اجرای جزئیات فنی تعهدات خود خواهد شد و کشورهای ۱+۵ علاوه بر گذراندن قوانین و صدور دستورات داخلی‌شان برای لغو تحریم‌های یکجانبه، قطعنامه(های) مورد نظر برای لغو تحریم‌های ایران را تنظیم خواهند کرد.


از ابتدای این دور از مذاکرات گزارش‌هایی از مهم‌ترین اختلاف میان طرفین مذاکرات یعنی تحریم تسلیحاتی ایران به بیرون درز کرده بود. در صحبت‌های وزرای خارجه از جمله لاوروف و فابیوس و همچنین سایر دیپلمات‌ها نشانه‌هایی از مواضع سخت دو طرف در این مورد آشکار بود. ایران اعتقاد داشت و دارد که تحریم‌های تسلیحاتی وضع شده از طرف شورای امنیت باید برداشته شود اما آمریکایی‌ها استدلال می‌کنند که این مساله با روح توافق لوزان در تضاد است. هرچند اگر به فکت‌شیت منتشر شده توسط آمریکایی‌ها بعد از مذاکرات لوزان مراجعه کنیم خلاف این امر ثابت می‌شود. در این متن زیر عنوان «تحریم‌ها» آمده است: تمامی تحریم‌های وضع شده شورای امنیت مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران همزمان با اجرای تعهداتش (غنی‌سازی، شفاف‌سازی، پی‌ام‌دی، اراک و فردو) لغو خواهند شد. تحریم تسلیحاتی ایران مورد مناقشه در قطعنامه 1929 شورای امنیت در تاریخ 9 ژوئن 2010 به تصویب رسیده بود.


در ابتدا و جای جای این قطعنامه اشاره شده که تحریم‌های موردنظر به دلیل عدم اجرای تعهدات ایران در قبال اطمینان‌بخشی از ماهیت صلح‌آمیز برنامه اتمی‌اش به تصویب در می‌آیند و در صورت اجرای تعهدات لغو خواهند شد. در همان جلسه نماینده انگلیس هم به نمایندگی از اعضای ۱+۵ دلیل وضع تحریم‌ها را نگرانی‌ها از برنامه هسته‌ای ایران عنوان کرد. بنابراین شکی باقی نمی‌ماند که تحریم‌های این قطعنامه حلقه‌ای از زنجیره تحریم‌هایی است که به بهانه برنامه هسته‌ای بر ایران تحمیل شده‌اند و طبق فکت‌شیت لوزان باید در مقابل اجرای تعهدات ایران به‌صورت همزمان برداشته شوند. در میان اعضای ۱+۵ روسیه از ابتدا از موضع ایران حمایت کرد و بنابراین اجماع طرف مقابل در این موضوع را بر هم زد و فرآیند مذاکرات را پیچیده‌تر کرد.


طبق گزارش‌های منتشر شده دو طرف از ابتدای روز چهارشنبه در حال چانه‌زنی روی پیشنهاد آمریکایی‌ها بودند که قرار بود به راه‌حلی میانه منجر شود. طبق این پیشنهاد بنا بود تحریم‌های تسلیحاتی ایران نه بلافاصله که طی یک بازه زمانی (که در دست مذاکره بود) بعد از آغاز توافق برداشته شوند. اما فردای آن روز خبرهای منابع مختلف حکایت از تغییر موضع آمریکا و پس گرفتن پیشنهاد پیشین خود داشت. وزیر امور خارجه کشورمان در حساب توئیتر خود نوشت: نمی‌توان اسب مسابقه را در میانه میدان عوض کرد. لاوروف هم در مصاحبه‌ای دیگر گفت که تقصیر آمریکایی‌هاست و نه ایران که نتوانسته‌اند پیش‌نویسی آماده کنند که مورد توافق همه اعضا باشد. دیگر دیپلمات‌های ایرانی هم از تغییراتی عجیب در مواضع آمریکایی‌ها نه تنها در موضوع تحریم تسلیحاتی بلکه در بسیاری از مواردی که پیش از این روی آن توافق شده بود سخن به میان آوردند.


بعد از آنکه اخبار ناامیدکننده‌ای از تغییر موضع آمریکایی‌ها و بن‌بست مذاکرات به گوش رسید، جان کری در بیانیه‌ای کوتاه اعلام کرد که آنها به دنبال توافقند اما برای همیشه پشت‌میز مذاکره نمی‌مانند.کری گفت ما برای رسیدن به توافق عجله نخواهیم کرد و همچنین بدون نام بردن از طرف خاصی خواستار اتخاذ تصمیم‌های بزرگ شد و گفت که آمریکا به مذاکره ادامه می‌دهد.محمد جواد ظریف هم پس از این بیانیه گفت که او و تیمش فعلا در وین خواهند ماند و برای رسیدن به توافق تلاش خواهند کرد. بیانیه جان کری اطلاعاتی در مورد آنچه در مذاکرات می‌گذرد نداشت و حتی تفسیر کردن آن به خوش‌بینی یا بدبینی هم دشوار است. اگرچه به نظر می‌آید تاکید او روی اینکه آمریکا برای رسیدن به توافق تعجیل نخواهد کرد حاوی پیامی برای نمایندگان کنگره آمریکا باشد.


دلیل تغییر موضع آمریکا به‌طور کامل مشخص نیست اما خبرنگاران این تحول را به تماس اوباما با کری در چهارشنبه شب نسبت می‌دهند. آن شب اوباما به همراه تیم امنیت ملی‌اش در کاخ سفید تماسی تصویری با جان کری و تیم مذاکره‌کننده آمریکایی مستقر در وین در مورد مذاکرات برگزار کرد. یک گمانه‌زنی این است که تغییر موضع آمریکا به دلیل گذشتن تعمدی از مهلت 9 جولای کنگره است. در روزهای گذشته و در پی درز کردن اخبار مثبت از مذاکرات صدای انتقاد اعضای کنگره بلند شده بود مبنی بر اینکه دولت برای آنکه توافق را پیش از 9 جولای امضا کند (و بنابراین زمان کمتری را به کنگره برای بررسی آن بدهد) در حال تن دادن به خواست‌های ایران و امضای یک توافق بد است. باب کورکر، رئیس کمیته روابط خارجی کنگره و کسی که طراح اصلی نظارت کنگره بر توافق ایران بود در تماس‌هایی با جان کری از او خواست که برای امضای توافق تعجیل نکند. بنابراین ممکن است اوباما و تیم امنیت ملی‌اش تصمیم گرفته باشند که برای ساکت کردن صدای مخالفان و گذراندن ساده‌تر توافق از کنگره نشان دهند که در مذاکرات عجله‌ای در کار نبوده و آمریکا تنها به دنبال توافق خوب از نظر خود بوده و نه توافقی که صرفا زمان بررسی کنگره را محدود کند.


قرار است مذاکرات بر سر مشکل اصلی که همان تحریم تسلیحاتی باشد ادامه پیدا کند. طبق گفته عراقچی تقریبا تمام پیوست‌های فنی و اجرایی توافق جامع نگاشته شده و پس از گرفتن تصمیمات سیاسی تنها موضوع باقی‌مانده زمان‌بندی اجرای تعهدات طرفین است. البته باید گفت که طرفین هرچقدر هم که سر موضوع تحریم‌ها اختلاف داشته باشند، اما سر یک موضوع توافق کامل دارند و آن هم این است که ساعت‌های پیش‌رو آخرین فرصت برای رسیدن به یک توافق جامع و تاریخی و پایان دادن به بیش از یک دهه بحران ساختگی است.