شطرنج مذاکرات هسته‌ای

ابراهیم متقی

استاد دانشگاه تهران

ماراتن جدید دیپلماسی هسته‌ای ایران از ماه جولای آغاز شده و بیش از دو هفته کارگزاران سیاست خارجی ایران و بسیاری از قدرت‌های جهان را درگیر خود ساخته است. براساس برنامه زمان‌بندی شده در توافق‌نامه لوزان مربوط به آوریل ۲۰۱۵، قرار بود که توافق‌نامه جامع هسته‌ای ایران و قدرت‌های بزرگ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۱۵ نهایی شود.

هم اکنون ۱۱ روز از ضرب‌الاجل نهایی سپری شده و موضوعات اصلی مورد اختلاف ایران و گروه ۱+۵ حل نشده باقی‌مانده است. مذاکرات جان کری و باراک اوباما در ۸ جولای، روند دیپلماسی هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ را دشوارتر کرد. موضوع اصلی گفت‌وگوهای کری و اوباما مربوط به چگونگی پایان دادن به قطعنامه‌های شورای امنیت است. ۶ قطعنامه‌ای که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ به تناوب صادر شده و محدودیت‌های اقتصادی، فنی، تکنولوژیک و تسلیحاتی برای ایران به‌وجود آورده است. اوباما براساس مشورت‌های اتاق‌های فکر آمریکایی و مراکز پژوهشی کنگره به این جمع‌بندی رسیده است که اگر قطعنامه‌های گذشته پایان یافته تلقی شود، در آن شرایط ادامه بازگشت خودکار و خودبه خودی تحریم‌ها وجود نخواهد داشت.

به همین دلیل ظریف بر اجتناب از تغییر اسب مسابقه تاکید دارد. در شرایطی که اسب مسابقه در میدان حضور دارد و به دلیل الگوی رفتاری خود می‌تواند جهت‌های مختلفی را در صفحه شطرنج جایابی کند. واقعیت آن است که در صفحه شطرنج نصب شده در محل مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ در لوزان، صفحه شطرنجی وجود داشت که نشان می‌داد دیپلماسی هسته‌ای همانند بازی شطرنج، پیچیده و غافلگیرکننده است. اسب می‌تواند مسیرهای مختلفی را بپیماید؛ در صفحه شطرنج ایرانی، آرایش نیروها و موضوع مذاکرات باید به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که امکان جایابی اسب در محیط‌های جدید را با هزینه روبه‌رو سازد. وقتی هزینه محدود باشد اسب می‌تواند مسیرهای مختلف را انتخاب کند. یعنی اینکه وقتی مماشات و انعطاف‌پذیری وجود داشته باشد به راحتی سیاست و مواضع آمریکا و سایر کشورهای غربی تقلیل خواهد یافت. حرکت اسب باید با آرایش پرس نقطه‌ای کنترل شود. کسانی که بازی امنیتی را براساس حسن نیت و وعده‌های شفاهی طراحی می‌کنند، طبیعی است که با وضعیت غافلگیر شونده روبه‌رو خواهند شد.

به همین دلیل هنوز در ارتباط با دستاوردهای ایران اما و اگرهای زیادی وجود دارد. موضوع پایان دادن به تحریم‌ها، یکی از چالش برانگیزترین موضوعاتی است که در آینده سیاسی ایران مطرح خواهد شد. بحث مربوط به پی‌ام‌دی، شفاف‌سازی، اعتمادسازی و مانیتورینگ تاسیسات ایران در زمره موضوعات باقی‌مانده‌ای است که نتایج حاصل از دیپلماسی هسته‌ای ایران را در محاق خود قرار خواهد داد. در شرایط موجود که آخرین روز دیپلماسی هسته‌‌ای ایران در وقت باقی‌مانده است دغدغه اصلی دیپلمات‌ها باید معطوف و متمرکز بر حقوق ناشی از مذاکرات هسته‌ای باشد. تحریم‌ها اصلی‌ترین دغدغه دولت برای کنترل آینده فضای سیاسی و اقتصادی خواهد بود. موضوع دیگر مربوط به بازرسی، نظارت و الگوهای فراپروتکلی گروه 1+5 در روند دیپلماسی هسته‌ای است. پی‌ام‌دی یکی از موضوعاتی است که دیپلمات‌های غربی آن را با تحریم‌ها ارتباط داده‌اند. ارتباط این دو موضوع با یکدیگر اهداف ایران را با مشکلات بیشتری همراه خواهد کرد.