نحوه لغو تحریم‌ها؛ مانع اصلی توافق جامع

احمد شیرزاد استاد دانشگاه صنعتی اصفهان به دنبال ارجاع پرونده هسته‏ای ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت، کشور با تحریم‏های مختلفی مواجه شده است. البته تحریم‎های ایران صرفا مرتبط با مساله هسته‎ای نیست و بعضا به بهانه حقوق بشر و عدم اشاعه تروریسم که غرب ادعاهایی را در این خصوص مطرح می‏کند، وضع شده است؛ اما عمده تحریم‎هایی که علیه ایران اعمال شده است در ارتباط با پرونده هسته‎ای است؛ یعنی تحریم‎هایی که به‌خاطر موارد دیگر باشد اندک است. همچنین تحریم‏های غیرهسته‎ای خیلی مهم نیستند و بخشی از آن علیه افراد و شرکت‎ها است. در این میان تحریم‎هایی که برای ایران مشکل ساز شده و یک مساله جدی برای کشور است، بخشی تحریم‎های سازمان ملل است و بخشی نیز تحریم‏های یک جانبه آمریکا و اروپا به‌خصوص تحریم سیستم بانکی ایران، تحریم نقل و انتقال پول و فروش نفت. البته اهمیت این تحریم‎ها بدان معنا نیست که نسبت به دیگر تحریم‏ها بی‌تفاوت باشیم اما بدیهی است که باید از مهم‌ترین موارد شروع کرد. به همین دلیل نیز مهم‌ترین تکیه و فشار تیم مذاکره‌کننده روی مساله هسته‏ای است و خوشبختانه جریان مذاکرات هسته‏ای نیز صرفا مساله هسته‏ای را در بر گرفته است نه مسائل حاشیه‏ای و دیگر مسائل. ممکن است نکات دیگر سایه کمرنگی داشته باشد؛ اما بحث صریح و اصلی مذاکرات همین بحث هسته‏ای بوده است. در رابطه با این مساله که چشم‌انداز رفع تحریم‏ها چگونه است باید گفت که خوش‌بینی‏های زیادی در مورد آینده مذاکرات وجود دارد؛ هرچند مسیری که تاکنون در مذاکرات طی شده است مسیر بسیار دشواری بوده است و کم و بیش نیز دشواری‎های دیگری در پیش روی مذاکره‌کنندگان قرار دارد، ولی به هر حال یک خوش‌بینی‌ جدی وجود دارد که در آینده نزدیک به یک توافق جامع دست یابیم.

این در شرایطی است که یکی از موارد مورد اختلاف میان ایران و گروه ۱+۵ همین نحوه رفع تحریم‏ها است. ایران در شرایطی قرار دارد که مایل است مساله تحریم‏ها در یک گام جدی و به‌طور یکباره لغو شود؛ البته ممکن است که جریان اجرایی لغو تحریم‏ها زمانبر باشد؛ ولی تصمیم به لغو تحریم‌ها و اعلام آن در پایان مذاکرات یک قدم بسیار مهم تلقی می‏شود. این دستاورد اگر طی توافق جامع حاصل شود، هم برای ایران یک موفقیت سیاسی تلقی می‏شود و هم فضای سیاسی حاکم بر اقتصاد و بازار را مثبت می‏کند.

درواقع درخصوص لغو تحریم‌ها مشکل اینجاست که برخی اعضای ۱+۵ مایل هستند تحریم‏های ایران را گام به گام و همراه با راستی‌آزمایی لغو کنند؛ اما چنین مساله‏ای از جانب تصمیم‌گیران نظام جمهوری اسلامی قابل قبول نیست؛ مطلوب ایران این است که تحریم‌ها یک جا برداشته شود. صحبت راجع به لغو تحریم‌های ایران در شرایطی است که تاچندی دیگر جمهوری‌خواهان که اکثریت کنگره را در اختیار گرفته اند در آمریکا روی کار خواهند آمد. مواضع ضدایرانی جمهوری‌خواهان نیز بر همگان آشکار است و این در شرایطی است که مسوولان سیاست خارجی آمریکا با فعالان کنگره در حال گفت‌وگو هستند تا اجازه ندهند در آنجا یک فضای ضد ایرانی شکل بگیرد؛ البته استدلال آنها این است که اگر فضای تحریمی جدیدی در کنگره علیه ایران شکل بگیرد، اصولا مذاکرات دیگر بلاموضوع خواهد شد و طبیعی است که در چنین شرایطی مذاکره‌کنندگان ایرانی نیز صحنه گفت‌وگوها را ترک خواهند کرد و وضعیت بسیار پیچیده‌ای حاکم خواهد شد. همان‌طور که ایران مایل نیست مسیری که تاکنون طی کرده است به عقب بازگردد طرف مقابل نیز خواهان چنین امری نیست. آنها نیز به هر حال وقت، انرژی و حیثیت سیاسی خود را صرف این مذاکرات کرده‎اند و در واقع اگر بخواهند مسیر مذاکرات را برهم زنند نوعی اعلام شکست است. بنابراین به نظر نمی‏رسد که حتی جمهوری‌خواهان تندرو نیز خیلی علاقه‌مند باشند که مسیر گذشته را کاملا شکست‌خورده تلقی کنند. تصور غالب آنها این است که در یک فضای تهدید و اعمال فشار، مسوولان ایرانی سریع‌تر و بهتر قانع خواهند شد در حالی‌که این تصور آنها کاملا اشتباه است. بنابراین من معتقدم اگر کنگره آمریکا قدم عملی در جهت تحریم‏های بیشتر ایران بردارد تیم مذاکره‌کننده صحنه مذاکرات را ترک خواهد کرد و گفت‌وگوها به خطر خواهد افتاد. در چنین شرایطی طرف مقابل نیز ضرر خواهد کرد. به خصوص که اگر اقدام از طرف آنها باشد این ضرر نیز به حساب آنها نوشته خواهد شد. تحلیل دولت آمریکا نیز این است که فشار تحریم‏ها باعث انعطاف طرف ایرانی شده است، البته نمی‏توان گفت تحریم‏ها بی‌اثر بوده است اما نکته مهم این است که اگر ایران می‌خواست و این برنامه را داشت که مسیر گذشته را طی کند، سال‌های سال می‌توانست در وضعیت تحریم‌‌ باقی بماند. اما وقتی طرف ایرانی بر سر میز مذاکرات حاضر شده است یعنی نمی‌خواهد مسیر گذشته را طی کند و در کل خواهان تغییر شرایط است. درواقع این مساله واضح است که وضعیت تحریم‎ها به ضرر اقتصاد ایران است اما وضعیت تحریم برای ایران آنقدر غیرقابل تحمل نبود که طرف ایرانی به این خاطر حاضر به گفت‌وگو شود. این نکته را نیز باید در نظر داشت که هر نوع تحریمی خسارت‌هایی را برای کشور مورد تحریم در پی خواهد داشت و تیم مذاکره‌کننده و مسوولان نیز با در نظر داشتن این موضوع و برای مصلحت جامعه تصمیم گرفتند به نوعی توافق دست یابند. در حقیقت باید با دقت خاصی به این مساله نگاه کرد؛ بر این اساس که تحریم‏ها برای ایران مشکلاتی ایجاد کرده است ولی این مشکلات باعث نشده که مسوولان تصمیم بگیرند مذاکره کنند. به بیان دیگر ما می‏توانستیم مشکلات حاصل از تحریم‏ها را تاب بیاوریم اگر مصالح ملی و مصلحت بالاتری ایجاب می‏کرد. اما در حال حاضر تشخیص کارشناسان و مسوولان سیاسی ایران این است که دیگر نیازی نیست فشار زیادی به جامعه منتقل شود. در عین حال ممکن است موانعی بر سر راه لغو تحریم‌های ایران به وجود بیاید؛ زیرا برخی کشورهای منطقه از شرایط فشار سیاسی بر ایران سود می‏برند و از آن استقبال می‏‎کنند. تردیدی نیست که این دولت‏ها خیر و صلاح ایران را نمی‏خواهند و احساس می‎کنند منفعت‌شان در این است که مردم ایران دچار مشکل باشند. متاسفانه این تحلیل، تحلیل بسیار نابجا و نادرستی است و اگر واقع‌بینانه به موضوع نگاه کنیم منافع ملت‏های منطقه به یکدیگر گره خورده است. وقتی یک ملت دچار مشکل شود کل منطقه دچار مشکل خواهد شد. بنابراین بخشی از رقبای منطقه‎ای ایران از عادی شدن روابط کشور با قدرت‏های جهانی و کشورهای غربی احساس ضرر می‏کنند و تصورشان این است که در این صورت قدرت‏شان رو به افول خواهد رفت. از دیگر سو طبیعی است که رژیم اسرائیل نیز در این رابطه کارشکنی‎های بسیاری کرده و خواهد کرد؛ البته صراحتا نیز این مساله را اعلام کرده‌اند. به دلیل فضای بسیار تندروانه‌ای که بر راست‌گرایان اسرائیلی حاکم مستولی است آنها به شدت در این مساله کارشکنی می‏کنند و احساس می‏کنند که یک ایران قدرتمند سد راه آنها در منطقه خواهد بود. طبیعی است که این عوامل بر مذاکرات و روند لغو تحریم‏ها تاثیرگذار است. همچنان‌که شاهد بودیم وزیر خارجه عربستان درست در بحبوحه مذاکرات با هواپیمای شخصی‌اش به محل مذاکرات در وین رفت و داخل هواپیمایش با مسوولان آمریکایی دیدار کرد. در کنار این عوامل موفقیت‌های ایران در عرصه منطقه‌ای نیز در به وحشت انداختن برخی دولت‌های منطقه‌ای تاثیرگذار بوده است و آنها را به تحرک واداشته است. بنابراین اگر ایران و ۶ قدرت جهانی در آینده نزدیک به توافقی جامع دست یابند و تصمیم بر برداشتن تحریم‌های ایران بگیرند باید نسبت به تحرکات برخی مخالفان آگاه باشند تا خللی در روند توافقات حاصله به وجود نیاید.