دریاچه سارز (Sarez) در تاجیکستان بر اثر زمین‌لرزه که یک سد طبیعی ایجاد کرده بود به‌وجود آمد. زمین‌شناسان نسبت به استحکام این سد اظهار نگرانی کردند و با توجه به اینکه در بسیاری از نقاط مرکزی آسیا از کمبود آب در رنج هستند، در پی رها کردن فشار آب پشت سد به بهترین وجه هستند. یکی از پیشنهادات ارائه شده، در مورد احداث خط لوله به سوی مناطق مورد نیاز است. پیشنهاد دیگر مربوط به ساخت یک سد هیدروالکتریک برای آب‌های زیرین دریاچه است. تحلیلگران اصرار دارند بدانند دولت برای بهبود طرح آب دریاچه مذکور چه اقداماتی کرده است، در ضمن نیاز به نیروی کار ورزیده و ماهر در احداث جاده، تونل و هر پروژه دیگر ملی مثل خط لوله یا سدسازی را مورد تاکید قرار دادند.

دریاچه سارز یکی از شگفتی‌های طبیعی تاجیکستان، حاوی ۱۷میلیارد مترمکعب آب، از نوع کمیاب در آسیای مرکزی است. رهبران تاجیک اکنون به دنبال راهی برای آزاد کردن پتانسیل اقتصادی دریاچه هستند.

دریاچه مذکور در اوایل قرن بیستم، بر اثر زمین‌لرزه‌ای شدید در دره بارتانگ در کوهستان پامیر، در پشت سد طبیعی ایجاد شده بر روی رودخانه مرغاب به‌وجود آمد. انبوه خاک و سنگی که آب رودخانه را در پشت خود نگاه داشته است اوسوی دمن نام دارد. دریاچه به وسعت ۶۰ کیلومتر گسترده شده و در بعضی نقاط عمق آن به ۵۰۰ متر می‌رسد.

در سال‌های اخیر، موضوعی که ذهن متخصصان امر را به‌خود مشغول داشته این است که شاید بتوان یکی از مصائب طبیعی آسیای‌مرکزی - کم آبی - را که عواقب سختی به دنبال دارد از طریق آب این سد حل کنیم. این روزها مقامات دولتی در دوشنبه هم بسیار به تغییر و تحولات این دریاچه می‌پردازند.

اواخر ماه مه در شهر دوشنبه، کنفرانسی با موضوع کاهش خطرات یک بلای طبیعی برگزار شد. با اینکه شرایط کنونی سد، پایدار و آرام است اما کارشناسان هشدار دادند این شرایط به سرعت می‌تواند تغییر کند. کادام ماسکایف، رییس سازمان حوادث غیرمترقبه و دفاع شهری گفت: باید بدانیم که سد «اوسوی» بر اثر یک زمین لرزه شدید به‌وجود آمده است. این سد در منطقه‌ای زلزله‌خیز در ارتفاع بیش از سه هزار متر بالاتر از سطح دریا واقع شده است. نمی‌توانیم خطرات دریاچه آن را کم اهمیت بدانیم.

برای مقابله با وقوع یک فاجعه، یک طرح ۳/۴میلیون دلاری اجرا شده است. طبق این برنامه، آب، غذا و دارو در انبارهایی واقع در روستاهای دره «بارتانگ» که در خطر هستند ذخیره شده است. در نتیجه، با شکستن سد، اهالی منطقه که مواد اولیه غذایی ذخیره دارند، در صورتی که ارتباطشان با خارج از منطقه سکونتشان قطع شود، می‌توانند از انبارهای مذکور تغذیه شوند.

برخی از مقامات تاجیک قصد دارند این خطر احتمالی را تبدیل به یک امتیاز و امکانات سودمند کنند. برخی کارشناسان در کنفرانس ماه مه اظهار داشتند با ساختن یک کانال یا دریچه اطمینان می‌توان فشار آب پشت سد را ثابت نگه داشته و آب را به تدریج از طریق دریچه، به رودخانه مرغاب منتقل نمود. برخی دیگر پیشنهاد ساخت یک کارخانه هیدروالکتریک را ارائه دادند. با بررسی امکانات، ترکیبی از ساخت دریچه اطمینان و کارخانه هیدروالکتریک می‌تواند ۳۰۰میلیون دلار هزینه داشته باشد و سطح آب دریاچه را تا ۵۰متر کاهش دهد.

رییس‌جمهوری تاجیکستان، امام علی رحمان‌ به تازگی نظریه دیگری را مبنی‌بر احداث خط لوله آبرسانی به آسیای مرکزی را صادر کرد. وی که پیشنهاد خود را یک «پروژه بشردوستانه» می‌نامد از دولت‌های آسیای مرکزی دعوت به تشکیل یک کنسرسیوم کرد تا با همکاری آژانس‌های توسعه بین‌الملل پروژه خطوط لوله را تحقق بخشند. رحمان‌اف افزود: سیراب نمودن انسان‌های تشنه یکی از بهترین اعمال در دین اسلام است.

کارشناسان در حالی که پیشنهاد رییس‌جمهور را تحسین نمودند، گفتند این طرح به نظر غیرعملی می‌رسد.

اولین مشکل در اجرای طرح، اختلاف‌‌نظر مقامات دولت در نحوه بهره‌بردازی از منابع آبی منطقه است. مقامات هنوز در نحوه مدیریت منابع آبی به توافق نرسیده‌اند. در صورتی هم که در احداث خط لوله دریاچه «سارز» به توافق برسند، هزاران مانع کوچک‌تر بر سر راه اجرای طرح مذکور وجود دارد.

یک اقتصاددان در شهر دوشنبه که اصرار داشت ناشناس بماند، گفت: استفاده مشترک از آب صاف دریاچه سارز پیشنهادی بسیار عالی است. اما تاجیکستان سرمایه لازم را جذب نمی‌کند. علاوه‌بر این، اجرای چنین هدفی - صرف‌نظر از سرمایه پولی و امکانات فنی - نیروی کار بسیار عظیمی لازم دارد. این اقتصاددان افزود تاجیکستان برای تکمیل چنین پروژه مهندسی با کمبود نیروی کارآمد و ماهر روبه‌رو است.

ساخت دریچه اطمینان و نیروگاه نزدیک دریاچه سارز هم حتی تلاشی طولانی‌تر از احداث خط لوله نیاز دارد. ضعف امکانات اقتصادی منطقه نیز یکی دیگر از مشکلات و موانع است. سد اوسوی نزدیک به ۱۵۰کیلومتر تا نزدیک‌ترین شهر - شهر روشن فاصله دارد و بیشترین قسمت مسیر، تنها با اتومبیل‌های دو دیفرانسیل قابل تردد است. ساخت جاده‌ای که بتواند مسیر انتقال تجهیزات احداث نیروگاه را تسهیل کند هزینه‌ای سرسام‌آور - صدها هزار دلار برای هر کیلومتر - به همراه دارد.