علی سرزعیم

اگر تصمیم به شرکت در انتخابات دارید، بلافاصله با این سوال مواجه می‌شوید که به چه کسانی رای دهیم؟ پاسخ به این سوال برای کسانی که حزبی رای می‌دهند، مشخص است. آنها به کسی رای می‌دهند که حزب متبوعشان معرفی کند چرا که هم به حزبشان اعتماد دارند و هم از شرکت در انتخابات، رساندن پیامی سیاسی را منظور دارند. اما همانند بسیاری از کشورهای دموکراتیک، اکثریت مردم حزبی رای نمی‌دهند و اتفاقا این توده میانی غیرحزبی هستند که تاثیرگذار خواهند بود. مساله انتخاب برای این دسته از مردم سخت تر است زیرا به دلیل غیرسیاسی بودن شناخت کمتری نسبت به افراد سیاسی دارند و باید در مواقع انتخابات برای شناخت لیست‌های انتخاباتی و انتخاب از میان آنها هزینه (وقتی، انرژی و...) بیشتری بپردازند. در حالی که افراد سیاسی، هزینه شناخت بازیگران سیاسی را در طول سال و صرف وقت برای خواندن روزنامه و پیگیری اخبار سیاسی می‌پردازند.

پیش از آنکه ملاک‌هایی را برای انتخاب از میان کاندیداها معرفی کنیم، لازم است تفسیری اقتصادی از انتخابات داشته باشیم. رای دادن از یک منظر رفتاری، کاملا مشابه رفتارهای تجاری و روزمره ما آدم‌ها است. همان‌گونه که برای خرید یک کالا یا خدمت پول پرداخت می‌کنیم، در انتخابات نیز با دادن رای خود، با نامزدهای مورد نظر خود قراردادی را منعقد می‌کنیم که آنها در قبال دریافت رای، خدماتی را برای جامعه عرضه کنند، لذا انتخابات شورای شهر را می‌توان مشابه بازاری در نظر گرفت که در آن خدمات مدیریت شهری در قبال دریافت رای مبادله می‌شود. با وجود این مشابهت‌ها طبیعی است که برخی تفاوت‌ها نیز وجود داشته باشد. اگر من در خرید روزمره دقت لازم را انجام ندهم خود متضرر می‌شوم و آسیب آن به دیگران نخواهد رسید، اما در مقوله انتخاب، وضعیت متفاوت است به این معنی که ممکن است رای غلط من و افرادی چون من، موجب شود تا افراد ناشایستی بر سر کار آیند که پیامد منفی آن دامنگیر همه شهروندان اعم از آنها که با دقت رای دادند و آنها که انتخاب نادرستی کردند، شود. دقیقا به همین دلیل رای‌دادن‌های سیاسی در زمره تصمیم‌گیری در مورد کالاهای عمومی قرار می‌گیرد.

یک فرق رفتار رای‌دهندگی با رفتار خرید روزمره در این است که اگر کالاهای معمولی دچار مشکل باشد، می‌توان آنها را پس داد و عوض کرد، اما در مورد انتخابات چنین نیست. اگر عملکرد منتخبین مطلوب نبود باید منتظر بود تا موسم بعدی انتخابات فرا رسد و شخص بهتری را انتخاب کرد و منتخب قبلی را با رای مجدد ندادن تنبیه کرد. از یک جهت نیز رفتار رای‌دهندگی به خرید روزمره شبیه است. در برخی مواقع ما از کیفیت کالایی که می‌خریم مطمئن نیستیم و وقتی آن را خریدیم و به کار گرفتیم نسبت به کیفیت آن اطمینان پیدا می‌کنیم. به عنوان مثال، شما خودروی دست دومی را می‌خرید ولی تا زمانی که چند وقت با آن رانندگی نکنید نمی‌توانید اطمینان حاصل کنید که کیفیت واقعی آن چگونه بوده است. در مورد انتخابات نیز وضع به همین منوال است. تا وقتی یک نماینده بر سر کار نیامده نمی‌توان مطمئن بود که آیا انتخاب درستی صورت گرفته یا نه؟ باید فرد انتخاب شود و بر سر کار بیاید تا مشخص گردد که صلاحیت واقعی او چگونه بوده است. همان‌طور که گاه بر خریدار یک ماشین مشخص می‌شود کیفیت آن ماشین نامطلوب بوده، بعد از مدتی از گذشت انتخابات، برخی رای‌دهندگان نیز متوجه می‌شوند انتخاب درستی نکرده‌اند. در هر دو مورد یعنی خریدار یا رای‌دهنده باید هزینه‌هایی را متحمل شوند تا این خطا جبران شود. در مورد خریدار ماشین، هزینه این خواهد بود که باید ماشین را به قیمتی پایین‌تر به فروش برساند و ضرری را قبول کند. در مورد رای‌دهنده هزینه این خطا، چند سالی است که مناصب تصمیم‌گیری در اختیار فرد یا افراد ناشایست قرار می‌گیرد. در مورد کالاهای معمولی یک راه حصول اطمینان از کیفیت یک محصول، توجه به نشان‌های تجاری است. تمسک به نشان‌های تجاری راهی صددرصد برای مبتلا نشدن به وضعیت گفته شده نیست، اما تا حدودی می‌تواند تصمیم‌گیری را برای خریدار آسان کند. در عرصه انتخابات نیز وابستگی افراد به احزاب در حکم نشان تجاری آنها است. در واقع علت حزبی رفتار کردن بخشی از رای‌دهندگان نیز همین امر است که به جای بررسی موردی و تک به تک افراد، به نام‌های حامیان حزبی آنها توجه می‌کنند و بر این اساس در مورد رای دادن تصمیم‌گیری می‌کنند. راه دیگری که برای رای‌دهندگان وجود دارد، آن است که به برنامه‌های آنها توجه کنند. اگر قرار است قراردادی نانوشته میان رای‌دهندگان و نامزدها منعقد شود رای‌دهندگان حق دارند که بدانند در ازای پرداخت رای خود چه چیزی دریافت خواهند کرد. برنامه‌های انتخاباتی در حکم تعهداتی است که کاندیداها پیشاپیش به رای‌دهندگان اعلام می‌کنند تا در صورت انتخاب شدن بر عهده گیرند. خوشبختانه هرچه زمان می‌گذرد عرصه سیاسی ایران توسعه بیشتری می‌یابد و کاندیداها می‌آموزند که باید برنامه‌ای ارائه کنند. مردم نیز با گذشت زمان متوجه شدند که وعده‌های صرف کافی نیست و صرفا شیوه‌ای برای اخذ رای مردم است. در واقع کسانی که به وعده صرف اکتفا می‌کنند معامله‌ای را خواستارند که در یک سو خریدار بهایی بپردازد، اما فروشنده تضمین نکند که چه چیزی در مقابل ارائه خواهد کرد. لذا باید مساله برنامه را جدی گرفت. ذکر یک تذکر در مورد برنامه نامزدها ضروری است.

نخست آنکه می‌توان با بهبود مدیریت کارایی تصمیمات را افزایش داد. مثلا راندمان یک سیستم اداری می‌تواند با یک مدیریت خوب ۱۰‌درصد افزایش یابد. لذا بهبود مدیریت اگرچه می‌تواند راندمان شهرداری و سیستم اداره شهر را چند درصد بهبود بخشد اما نمی‌تواند به تنهایی آن را دگرگون کند. اعمال تغییرات زیاد منوط به وجود منابع مالی است. خوشبختانه در مدیریت شهری خبری از پول بادآورده نفت نیست و پول اداره شهر مستقیما از مردم تامین می‌شود. لذا اگر کسی وعده انجام بهبود امر مهمی را سر داد بلافاصله باید سوال کرد که منابع آن از کجا تامین خواهد شد؟ اگر اشاره‌ای به منبع تامین آن نشده و یا کاندیدای مذکور فکری برای این مقوله نکرده، باید در صلاحیت او تردید نمود. اگر صرفا به بهبود شیوه‌های مدیریت استفاده از منابع موجود اشاره کرد باید توجه داشت که بسیار بعید است چنین بهبودهایی بتواند تحولات عظیم بوجود آورد. خدمات بیشتر شهری از محل دریافت‌های بیشتر از شهروندان میسر می‌شود و راه دیگری برای آن وجود ندارد. البته پیچیدگی مقوله انتخابات بیش از آن است که در یک مقاله به آن اشاره کرد، اما به اجمال می‌توان توجه به برنامه داشتن و توجه به شیوه‌های تامین منابع، دو ملاکی هستند که می‌توانند به عنوان میانبری برای تصمیم‌گیری در رای دادن به کار گرفته شوند. کسانی که مساله هماهنگی و یکدست بودن شورا را یک شرط مهم می‌دانند، رای دادن بر اساس لیست‌ها را توصیه می‌کنند در حالی که کسانی که به مخاطرات یک دست بودن نهادهای سیاسی و حکومتی اهمیت می‌دهند، تنوع سلایق منتخبان و طبیعتا انتخاب از لیست‌های مختلف را توصیه می‌کنند. همچنین کسانی که به اهمیت فعالیت جمعی در سطوح کلان اعتقاد دارند، انتخاب از میان لیست‌های منتخب احزاب را توصیه می‌کنند در حالی که برخی دیگر که از معایب فعالیت حزبی دلخور هستند، انتخاب افراد مستقل را پیشنهاد می‌کنند. انتخاب از روی لیست یا غیرلیست، یک لیست واحد یا تلفیق آن، منوط به ارزیابی شخصی هر رای‌دهنده از ملاحظاتی است که در بالا به آن اشاره شد و می‌تواند نتیجه این ارزیابی‌ها برای افراد مختلف، متفاوت باشد.