دنیای اقتصاد- ۶۹سال پس از مرگ «حاج محمد حسن امین‌الضرب» معروف به «محمدحسن کمپانی» یکی از سرشناس‌ترین سرمایه‌گذاران ایرانی در دوره قاجار، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، همایشی برگزار کرد تا اقتصاددانان و تاریخ‌نگاران برجسته کشور، از زوایای مختلف، در مورد یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران اقتصاد ایران سخنرانی و اظهارنظر کنند. همایش «پیشگامان تحول اقتصادی در ایران» که از ساعت ۳۰/۸دقیقه صبح آغاز و تا ساعت ۵بعدازظهر ادامه یافت، بهانه‌ای شد تا استادان معروف علوم اقتصادی و تاریخ‌نگاران برجسته ایران، به بهانه واکاوی زندگی یک سرمایه‌گذار، گریزی به شرایط اقتصادی و اجتماعی سال‌ های دور ایران بزنند.

در این همایش «دکتر قربان بهزادیان‌نژاد» رییس موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی به عنوان سخنران نخست، با اشاره به اهمیت بررسی ابعاد گوناگون زندگی و اقدامات «حاج محمدحسن امین‌الضرب» گفت: شخصیت حاج‌محمد حسن کمپانی از ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قابل بررسی است و از لابه‌لای چنین بررسی‌هایی، بخشی از تاریخ معاصر کشورمان آشکار می‌شود.

وی افزود: زندگی «امین‌الضرب» ترکیبی از هوشمندی، خلاقیت، سخت‌کوشی، دین‌باوری و ملت باوری است و حوادث و رویدادهای دوره‌ای که او زندگی کرد، از او شخصیتی چند وجهی ساخته است.

دکتر بهزادیان‌نژاد، «امین‌الضرب» را بازرگانی نوآور معرفی کرد و در مورد او گفت:‌ شامه‌ای قوی در شناخت و بهره‌گیری از فرصت‌ها داشت به طوری که از دست‌فروشی آغاز کرد و دیری نپایید که شبکه بازرگانی گسترده‌ای در ایران و خارج از ایران ایجاد کرد.

رییس موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی با اشاره به شخصیت توسعه‌گرای امین‌الضرب خاطرنشان کرد: جامعه ایرانی در قرن ۱۹میلادی وارد عرصه‌ای شد که در تکاپو برای رهایی از عقب‌ماندگی گام برمی‌‌داشت و اندیشمندان بزرگی چون محمدحسن خان امین‌الضرب در این راستا فعالیت می‌کردند.

وی ادامه داد: امین‌الضرب در جوانی سفرهایی به اروپا و ممالک عربی داشت و پس از مشاهده این ممالک آنچنان تحت‌تاثیر قرار گرفت که بخشی از تلاش و هم خود را صرف آشنا کردن دولتمردان با تفاوت ایران و اروپا کرد. بهزادیان‌نژاد افزود: او درآوردن راه‌آهن، تراکتور، صنایع نساجی و... به ایران و شناسایی معادن کشور گام‌های استواری برداشت و حتی برخی می‌گویند امین‌الضرب مدعی کشف نفت در ایران بود.

به گفته آقای بهزادیان نژاد، محمدحسن خان امین‌الضرب به جاده به عنوان پیش‌نیاز توسعه می‌نگریست و در آن دوره از دو ایرانی جاده‌ساز در روسیه دعوت می‌کند تا اقدامات خود را در اراضی ایران پیاده کنند اما این امر تحقق نمی‌یابد. پس از سخنرانی دکتر بهزادیان‌نژاد، دکتر فرزین‌وش، به شرکت‌کنندگان در همایش خوش‌آمد گفت و چند دقیقه‌ای در مورد این همایش و اهداف آن سخنرانی کرد.

در طول برگزاری این همایش دکتر داریوش رحمانیان استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران در مورد موضوع «امین‌الضرب و توسعه و تجدد» مقاله‌ای قرائت کرد. به عقیده او در بررسی مسائل و مباحث مربوط به نوگرایی و ترقی خواهی، باید به نقش و تاثیرگذاری بازرگانانی همچون «امین‌الضرب» توجه ویژه کرد.

دکتر یدا... دادگر، دانشیار دانشگاه شهید بهشتی نیز در این همایش با قرائت مقاله‌ای به بررسی کارآفرینی در اقتصاد ایران پرداخت و گفت:‌ کارآفرینی از واژه‌ها و اصلاحاتی است که از یک سو پیوند تنگاتنگی با اقتصاد مولد دارد و از سوی دیگر با انسان‌های جسوری گره خورده که به دلیل عشق به تولید و پیشرفت اقتصاد ملی و در عین حال به خاطر سیراب کردن و امتناع گستاخی‌های مدیریتی خود سرمایه‌های مادی و انسانی مطمئن خود را در وادی‌های نامطمئن و مخاطره‌آمیز به کار می‌گیرند.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: آنها با کارهای کوچک شروع می‌کنند و با پشتکار و وجدانی که دارند، به نتایج بزرگ نائل می‌آیند، آنها از

عافیت طلبی و سربار شدن جامعه و جیره‌خواری بیت‌المال تنفر دارند و چنان روی پای خود می‌ایستند که وجود و کار کردنشان برای مردمان عادی و صاحبان کسب‌وکار غیرحرفه‌ای تعجب‌برانگیز است.

وی گفت: کارآفرینان از مهم‌ترین عوامل تولید یعنی سرمایه‌های انسانی محسوب می‌شوند و هم به سازماندهی دیگر عوامل تولید مبادرت می‌ورزند و کارفرمایی سیستم تولید را به عهده دارند.

دکتر محمد نهاوندیان، رییس اتاق بازرگانی تهران نیز در این همایش با بررسی زندگی حاج محمدحسن امین‌الضرب وی را یکی از بارزترین چهره‌های ۱۰۰ ساله گذشته اقتصاد ایران دانست و گفت: او چه در بعد فعالیت اقتصادی و چه در خدمت اجتماعی همواره نقش مهمی ایفا کرده و یکی از فعال‌ترین چهره‌های کارآفرین اقتصادی در دوره قاجار بوده است.

وی با بیان این که در تاریخ کشورمان همیشه شاهد این شخصیت‌ها در تمام عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی بوده‌ایم، افزود: امین‌الضرب در کمک به مبارزات سیدجمال‌الدین اسدآبادی و در مبارزات آزادی خواهانه ملت ایران همیشه نقش مهمی را در تاریخ ایفا کرده است.

نهاوندیان اضافه کرد: من زندگی و کارنامه امین‌الضرب را بهانه‌ای برای شناخت هر چه بیشتر این فرد قرار دادم و می‌توان یکی از اصلی‌ترین عوامل عقب‌ماندگی در اقتصاد ایران را ندانستن و نفهمیدن چنین شخصیت‌هایی دانست.

استادان دیگری همچون دکتر شیرین مهدوی استاد دانشگاه یوتا، دکتر مسعود درخشان، دکتر باستانی پاریزی، دکتر منصوره اتحادیه، دکتر غلامرضا وطن‌دوست، دکتر داریوش رحمانیان، دکتر فرشاد مومنی و دکتر علی سعادت، در این همایش به قرائت مقاله‌هایی در مورد فضای سرمایه‌گذاری در دوران قاجار، نقش امین‌الضرب در توسعه صنعت برق ایران، روحیه کارآفرینی و دولت و بخش خصوصی پرداختند.

از جمله دکتر علی رهبرسعادت در مورد نقش امین‌الضرب در مبارزات سیاسی و توسعه صنعت و تجارت ایران گفت: مشروطیت ایران نشان می‌دهد که تجار در جنبش و انگیزش مردم و پیشبرد نهضت مشروطه سهم عمده‌ای داشته‌اند. تجار ایرانی برای تحقق حقوق از دست رفته خود اقدام به تشکیلاتی فعال نمودند و با به تعطیل کشاندن بازارها و نیرو بخشیدن به مردم، آنها را برای مبارزه با جو حاکم به میدان آوردند. بیشتر روشنفکران این دوره نیز از میان همین طبقه تجار برخاسته بودند، زیرا امکانات تعلیم و تربیت در این دوره برای طبقات اشراف و مرفه جامعه مهیا بود و همچنین بنابه ضرورت شغلی، تجار مجبور به مسافرت به خارج از محدوده مرزهای ایران می‌شدند و با مظاهر پیشرفت و تمدن آشنا می‌شدند و می‌کوشیدند این دستاوردهای جدید را به سرزمین خود منتقل کنند. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان از حاج محمدحسن امین‌الضرب، حاج‌محمدحسین امین‌الضرب و طالب اوف‌تبریزی نام برد.

همچنین دکترعبدالرسول خیراندیش، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز گفت: برای دوره‌ای طولانی در تاریخ ایران، همواره جمع‌آوری‌کننده مالیات، دیوان‌سالاران و طبقه نظامیان بوده‌اند. اما از عصر مغول طبقه بازرگان نیز در جمع‌آوری مالیات به‌فعالیت پرداخته است. این امر به دو صورت تضمین پرداخت مالیات به دولت توسط حکام نواحی و دیگر اجاره مالیات نواحی بود که تجار از آن سود می‌بردند. با گذشت زمان به‌تدریج آنچه «توفیر عمل مالیاتی» دانسته می‌شد، به عنوان بخشی از فعالیت‌های اقتصادی تجار درآمد و تا دوره معاصر ادامه یافت.

وی افزود: از آنجا که بوشهر از قرن نوزدهم بزرگترین بندر تجاری ایران بود، تجمع جمعی از تجار در آنجا امکان داد مالیات نواحی پیرامون بوشهر توسط آنها اجاره شود. این در حالی بود که همواره حکمران ایالت فارس در امر جمع‌آوری مالیات گرمسیرات فارس با مشکل مواجه بود. در نتیجه امر جمع‌آوری مالیات توسط تجار همراه با کشمکش‌های بسیاری شد و حتی راه به تملک اراضی وسیع نیز برد.

دکتر فرشاد مومنی نیز در این همایش گفت: مشاهده‌های تاریخی در جوامع در حال توسعه عموما حکایت از فرازونشیب‌های و گسست‌های متعدد در این جوامع دارد. گسست‌های مزبور عملا موجب امکان‌ناپذیری درس‌آموزی از فرازونشیب‌ها و آزمون و خطاها می‌شود و از طریق ایجاد اختلال در فرآیندهای انباشت سرمایه‌های انسانی و سرمایه‌های مادی می‌شود.

در چنین شرایطی مشاهده می‌شود که حتی جوامعی که از نظر سطح توانمندی‌های انسانی و نهادی بالاتر از میانگین جهانی قرار دارند و از نظر میزان تخصیص منابع مادی نیز در سطوحی بالاتر از میانگین جهانی عمل می‌کنند، دستاوردهایی که در عمل ظاهر می‌کنند، تناسبی با ظرفیت‌های به‌کار گرفته شده انسانی و مادی نشان نمی‌دهند و معمولا محصولی کمتر از میانگین جهانی را منعکس می‌سازند.

وی افزود: بی‌گمان یکی از راه‌های خروج از چنین دور باطلی بازگشت به تاریخ و مرور آموخته‌های پرهزینه و کم دستاورد تاریخی در چنین جوامعی خواهد بود. در ادبیات توسعه بعضا هنگامی‌که از تجربه ایران سخن به میان می‌آید، از این تجربه با عنوان پارادوکس ایران نام برده می‌شود و منظور این است که اگر پژوهشگری مولفه‌های انسانی، اقلیمی و سطح سرمایه‌های چندگانه به کار گرفته شده در این کشور را موردنظر قرار دهد، انتظار دستاوردهای خارق‌العاده برای او انتظاری طبیعی و متعارف جلوه‌گر می‌شود. اما هنگامی که به عملکرد این جامعه از منظر توسعه ملی نگاه می‌کند، مایه شگفتی او می‌شود، زیرا کارنامه این جامعه تناسب معنی‌داری با ظرفیت‌های سرمایه انسانی و منابع مادی در دسترس آن نشان نمی‌دهد.

روزنامه دنیای اقتصاد گزارش مشروح و گفت‌وگوهایی در مورد «امین الضرب» را در شماره‌های آتی منتشر خواهد کرد.