دکتر فرهاد فزونی

۱ - یکی از معضلات سهمیه‌بندی بنزین مساله خرید و فروش آن در بازار سیاه و تاثیرات منفی آن بر بازار‌های مختلف و رواج یک رویه غیرقانونی است که دولت از آن اطلاع خواهد داشت، ولی نمی‌تواند عملا با آن مقابله کند. با توجه به اینکه بخش دولتی ملزم شده بنزین موردنیاز خود را با قیمت آزاد از دولت خریداری کند و محدودیتی هم در این مورد ندارد، این بازار سیاه به خاطر مازاد تقاضای بخش‌خصوصی بر میزان سهمیه به وجود خواهد آمد، اما شاید رویه پیشنهادی زیر بتواند بخش مهمی از آن را کنترل کند. ۲ - از آنجا که دولت هنوز میزان سهمیه را مشخص نکرده یا تعداد دقیق خودروها مشخص نیست، شاید ارقام زیر چندان دقیق نباشند ولی می‌توان، با استفاده از فرضیات نزدیک به یقین، راهکار را پیشنهاد نمود تا در صورت قبولی با ارقام دقیق‌تر آن را اجرا کرد.

۳ - فرض کنیم میزان بنزین سهمیه‌بندی تعیین شده از سوی دولت برای هر روز ۳ لیتر است ولی یک خودرو به معادل همین میزان بنزین اضافه در روز نیاز داشته باشد. به این ترتیب خودرو یاد شده در هر سال ۱۰۸۰ لیتر بنزین را باید به قیمت آزاد تهیه کند. اگر بهای تمام شده هر لیتر بنزین آزاد را ۶۰۰تومان تخمین بزنیم ارزش مازاد بنزین خریداری شده ۶۴۸ هزار تومان در سال خواهد شد.

۴ - اگر دولت قیمت فروش بنزین را یک‌صد تومان در هر لیتر تعیین کند، هر خودرو بابت بنزین آزاد در پای پمپ بنزین یک‌صد تومان پرداخت خواهد کرد و ۵۰۰تومان برای هر لیتر یا ۵۴۰هزار تومان در سال به دولت بدهکار خواهد شد که باید آن را به نحوی بپردازد. نحوه پرداخت این رقم می‌تواند مشکلات متفاوتی ایجاد کند مثلا پرداخت همزمان در پای پمپ بنزین معضل محاسبه را پیش خواهد آورد و تاثیرات روانی آن بسیار زیاد خواهد بود.

۵ - اما فرض کنید هر متقاضی خرید ۳ لیتر بنزین با نرخ آزاد در روز، مبلغ ۴میلیون تومان اوراق قرضه چهار ساله با بهره ۱۴درصد در سال از شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی خریداری نماید. چهار ساله به این دلیل که دولت وعده داد که حداکثر طی ۴سال آینده با ساخت پالایشگاه‌های جدید میزان تولید را حداقل به حد میزان مصرف برساند. ۱۴درصد نیز کمتر از نرخ بهره اوراق قرضه دولتی در حال حاضر است و کاهش نرخ بهره در سال‌های آینده به میزان کمی در آن محاسبه شده است.

۶ - سود حاصل از خرید این اوراق قرضه سالانه ۵۶۰هزار تومان می‌شود که با میزان بدهی مصرف‌کننده به دولت (۵۴۰هزار تومان در سال) برابر است. یعنی مصرف‌کننده می‌تواند در مقابل خرید این اوراق مشارکت یک کارت دیگر با سهمیه ۳لیتر در روز به مدت ۴سال برای خود از دولت ابتیاع کند و در آخر ۴سال نیز اوراق قرضه خود را نقد کرده و وجه داده شده را پس بگیرد و بدین ترتیب فشار زیادی را احساس نکند.

۷ - مزایای این طرح را می‌توان نکات زیر دانست:

۱-۷ - بسیاری از کسانی که به بنزین اضافه احتیاج دارند با این پرداخت یکباره برای مدت ۴سال نیاز خود را تامین کرده و از مراجعه روزانه به بازار سیاه خود را نجات می‌دهند. در نتیجه حجم فعالیت‌ها در بازار سیاه (که البته هرگز به صفر نخواهد رسید) به میزان بسیاری زیادی کاهش می‌یابد.

۲-۷ - با پرداخت این وجه به صورت یکجا، تاثیرات مداوم خرید بنزین با قیمت آزاد از بین خواهد رفت.

۳-۷ - اگر تصور کنیم که فقط ۱۰۰هزار خودرو از این رویه استفاده کنند، رقمی معادل ۴۰۰میلیارد تومان سرمایه برای مدت چهارسال در اختیار شرکت پالایش و پخش قرار خواهد گرفت تا برای ساخت پالایشگاه‌ها از آن استفاده کند و بخشی از کمبود نقدینگی خود را جبران کند.

۴-۷ - خروج این میزان سرمایه از بازار باعث جلوگیری از فشارهای تورمی احتمالی خواهد شد.

۵-۷ - با افزایش قیمت فروش بنزین در سال‌های آتی، یا دولت بخشی از بهره پرداختی را تامین می‌کند و یا افزایش احتمالی قیمت بنزین در بازارهای جهانی را از دارندگان کارت‌ها دریافت خواهد کرد.

۸ - با تغییر در ارقام فوق می‌توان برای کسانی که روزانه به ۵/۱لیتر بنزین و یا ضرایب دیگری از سه لیتر در روز بنزین نیاز دارند سهمیه‌ای و کارتی تهیه کرد و پاسخگوی حجم بیشتری از متقاضیان بود.

۹ - این طرح ممکن است کاستی‌هایی داشته باشد ولی به نظر می‌رسد که از محاسبه قیمت فروش بنزین آزاد با نرخ روزانه و یا اجازه فعالیت به بازار سیاه اشکالات کمتری داشته باشد. شاید بتوان رویه‌های مشابه کوتاه‌مدتی را نیز (مثلا برای ایام عید) به کار گرفت.