گزارشی از سفر هیات رسانه‌ای ایران به کشور ترکیه
ترکیه دوران گذار را چگونه طی کرد؟
مجید اعزازی- اینجا ترکیه است، کشوری مسلمان که در‌این روزها مشق دموکراسی می‌کند. مشوق تکثر احزاب است و موافق مطبوعات آزاد. تن داده به اقتصاد بازار و جامعه باز. استانبولی دارد استوار بر بناهای بیزانسی که رنگ اسلام به خود گرفته، محل صنعت است و ترانزیت و داد وستد و گردش بیگانگان. قونیه‌اش چون حلقه‌ای مقبره مولانا را در برگرفته و محل آمد و شد هزاران اهل دل است. آنکارا هم شاید مظهر‌اندیشه‌های افلاطون باشد که فیلسوفان را نه بر تخت حکومت که بر کرسی مشورت جای داده است.
ترکیه، این روزها قصه دیگری را با خود زمزمه می‌کند. قصه‌ای که در آن خردورزی و عقلانیت به جنگ جهل و توهم رفته است. هیات رسانه‌ای ایران در آخرین هفته آذر ماه با حضور در سه شهر مهم ترکیه؛ یعنی آنکارا، قونیه و استانبول و دیدار با برخی از مقامات ارشد سیاسی، رسانه‌ای و اقتصادی توانست به بخشی از این قصه گوش فرا دهد. قصه‌ای که هنوز به پایان نرسیده، اما امید‌های بسیاری را در دل‌ها ایجاد کرده و آینده نسبتا روشنی را پیش چشم شهروندان ترکیه گشوده است. شنیدن بخش‌هایی از این قصه در روزهایی که بیش از همیشه و بیش از نام سایر کشورها، نام ترکیه در رسانه‌ها و در زبان مسوولان و حتی در میان بخش‌هایی از جامعه‌ایرانی دیده و شنیده می‌شود، خالی از لطف نیست. به ویژه آنکه به زودی مذاکرات ایران و ۱+۵( آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه به علاوه آلمان) در استانبول انجام خواهد شد. ریشه داستان ترکیه جدید را می‌توان در پیروزی‌های پی در پی حزب عدالت و توسعه در انتخابات گوناگون ترکیه طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷ پی گرفت. حزبی که در حال حاضر، دولت و اکثریت قاطع پارلمان ترکیه را در دست دارد و رجب طیب اردوغان، نخست وزیر و احمد داود اوغلو، وزیر خارجه شاخص‌های بارز این حزب به شمار می‌روند. آن چنان که امین اونن، معاون بخش روابط خارجی حزب عدالت و توسعه می‌گوید: «این حزب در سال ۲۰۰۱ تاسیس شد. در انتخابات نوامبر ۲۰۰۲ اکثریت را به دست آورد. پس از آن در ۵ انتخابات بزرگ با کسب بیشترین آرا حاکمیت را در اختیار گرفت.» اونن راز موفقیت حزب عدالت و توسعه را در آغوش کشیدن تمامی‌جامعه و احترام گذاشتن به ارزش‌های حاکم در جامعه ترکیه می‌داند. اونن می‌گوید: دولت کنونی ترکیه در چند زمینه انقلاب کرده است. در ۱۹۲۳ که جمهوری تشکیل شد، در ترکیه ۶ هزار کیلومتر خط آهن کشیده شده بود، اما پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه،این حزب ۱۲ هزار کیلومتر به خطوط قبلی افزوده است. خطوط هواپیمایی ترکیه در سطح جهان یک برند محسوب می‌شود. قطار سریع‌السیر آنکارا - قونیه که مسیر ۵/۳ ساعته را به یک ساعت و ربع تقلیل می‌دهد، راه‌اندازی شده است. پس از روی کار آمدن ما به ۹ شهر دارای گاز ۶۶ شهر دیگر را اضافه کرده‌ایم. ما برای اینها هیچ گونه تبلیغی برای مردم نکردیم چون خود آنها می‌بینند و قضاوت می‌کنند.
سیاست تنش‌زدایی ترکیه با همسایگان
اما موفقیت ترکیه در روابط بین‌الملل و زمینه‌سازی برای ایفای نقش یک بازیگر جهانی طی دو سال اخیر نیز ریشه‌هایی دارد که ابراهیم کالین، مشاور نخست‌وزیر، از تئوریسین‌های سیاسی در ترکیه و از شاگردان سید حسین نصر در آمریکا به آن می‌پردازد. آقای کالین در اداره کل مطبوعات ترکیه که زیرمجموعه نخست وزیری به شمار می‌رود، به طور رسمی از هیات رسانه‌ای ایران استقبال کرده و خوشامد می‌گوید. او ایران را وطن و خانه دوم خود و شهروندان ترکیه و همچنین ترکیه را وطن دوم تمام‌ایرانیان می‌داند. در همین دیدار نخست است که با عبارت Zero Problem آشنا می‌شویم. کالین چنین توضیح می‌دهد: این عبارت به معنای «سیاست ترکیه در به صفر رساندن مشکلات خود با همسایگان» است که از دو سال پیش در دستور کار دارد. افزون براین، تمایل دارد با کشورهای علاقه‌مند در بخش‌های فرهنگی، اقتصادی و... رابطه برقرار کند.
طی هفت روز اقامت در ترکیه، بارها و بارها درباره‌این سیاست تنش زدایی خاص از مقامات سیاسی و رسانه‌ای و حتی اقتصادی سخن‌ها شنیدیم و بوی نوعی غرور ملی را از آن سخن‌ها استشمام کردیم. به سان غروری که مردمان ترکیه با نصب پرچم سرخ رنگ کشور خود نه تنها در هرکوی و برزن که حتی در برخی فروشگاه‌های کوچک محلی به نمایش می‌گذارند.
نگاه ویژه به‌ایران
اگر چه دولت ترکیه «سیاست به صفر رساندن مشکلات با همسایگان» خود و از جمله‌ایران را پیگیری می‌کنند، اما به نظر می‌رسد، نگاه مقامات ترکیه به‌ایران، نگاهی ویژه و فراتر از‌این سیاست باشد. احمد دیمیرخان، رییس اداره دیپلماسی عمومی ترکیه که زیر نظر نخست وزیری این کشور فعالیت می‌کند، می‌گوید: ایران برای ما مهمترین کشور است. همچنین این نگاه را می‌توان در سخنان مشاور نخست وزیر ترکیه دید، وقتی که می‌گوید: روابط ما با ایران در گذشته‌ها ریشه دارد. در جغرافیای ما، از نظر تاریخی و دینی و فرهنگی ایران نزدیک‌ترین کشور به ما است. یا هنگامی که احمد عنال، رییس گروه دوستی پارلمانی‌ایران و ترکیه می‌گوید: روابط‌ایران و ترکیه قرن‌ها است که ادامه دارد و پس از قرارداد قصر شیرین مرزهای ما همواره در حال صلح بوده است.ایران در ورودی شرق برای ترکیه، و ترکیه در ورودی غرب برای‌ایران است. این نگاه در حد حرف‌های دیپلماتیک باقی نمانده و در عمل نیز تبلور یافته است. ابراهیم کالین در این باره تصریح می‌کند: ترکیه در زمینه موضوع هسته‌ای ایران نقش سازنده‌ای را ایفا می‌کند. به گونه‌ای که حتی به خاطر‌این موضوع با آمریکا دچار مشکل شده است. می‌دانید که ترکیه به همراه برزیل پس از امضای بیانیه تهران، در شورای امنیت سازمان ملل به قطعنامه ۱۹۲۹ علیه ایران رای منفی داد، از‌این‌رو، به ما زیاد فشار آورده و می‌آورند.
افزون براین، به گفته احمد عنال، طی چند سال گذشته روند صعودی روابط میان دو کشور شتاب پیدا کرده و دو کشور توافق کرده‌اند که حجم روابط تجاری خود را به ۳۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهند.
در همین رابطه، حسین پور، سفیر‌ایران در ترکیه با بیان اینکه روابط ما طی دو سال اخیر در ۱۰۰ سال اخیر بی نظیر است و در‌این مدت به میزان ۲۵ سال گذشته هیات دانشجویی، فرهنگی، بهداشتی، امنیتی و... رد و بدل کرده‌ایم، توضیح می‌دهد: روابط تجاری‌ایران و ترکیه در سال ۸۶، ۸ میلیارد دلار بود. در ۸۷ به ۱۱ میلیارد دلار رسید. اما در ۸۸ به دلیل بحران بین‌المللی به ۸۰۰/۵ میلیارد دلار کاهش یافت. با وجود‌این، امسال به ۱۰ میلیارد دلار رسیده است. با توجه به ظرفیت‌های موجود راضی نیستیم، چرا که زمینه افزایش به ۱۰۰ میلیارد دلار وجود دارد. آن چنان که حسین‌پور می‌گوید، از ۱۰ میلیارد دلار حجم روابط میان دو کشور ۵/۵ میلیارد دلار به صدور گاز و نفت‌ایران به ترکیه مربوط می‌شود و مابقی صادرات و واردات غیرنفتی است. در این میان، درآمد حاصل از صنعت توریسم در حجم تجاری محاسبه نمی‌شود. این در حالی است که سال گذشته میلادی یک میلیون و ۲۵۰ هزار نفر‌ایرانی برای گردش به ترکیه آمدند، این رقم امسال (۲۰۱۰) به یک میلیون و ۶۹۰ هزار نفر افزایش یافته است. با ارائه این آمار سفیر‌ایران در ترکیه بر نظر پیش گفته خود مهر تایید می‌زند، وقتی که گفت: «هیچ دو کشوری رابطه [ سیاسی] برقرار نمی‌کنند، مگر‌اینکه رابطه تجاری خوبی با هم داشته باشند. از این حیث، پس از فروپاشی شوروی هیچ دو کشوری راپیدا نمی‌کنید.»
شهروندان ترکیه طرفدار محصولات فرهنگی ایران
بدین ترتیب، ایران و ترکیه با تلاش برای رفع نیازهای تجاری و سیاسی خود بیش از همیشه به یکدیگر نزدیک شده‌اند، اما این نزدیکی به این دو حوزه ختم نمی‌شود. نزدیکی فرهنگی دو ملت در گفته‌های یاسین اختر، رییس مرکز مطالعات استراتژیک ترکیه موج می‌زند، آن گاه که در دیدار کوتاه ما می‌گوید: ما برای شناخت ایران به گفتمان غرب نیازی نداریم و آن را پی نمی‌گیریم. نخبگان ما سعدی، حافظ، مولانا، شریعتی، مطهری را می‌شناسند. کتاب‌های آیت‌ا... طالقانی به ترکی ترجمه شده است. این شخصیت‌ها پل تغذیه‌ای را برای ما به وجود آورده‌اند. همچنین فیلم‌های ایرانی و آثار مجید مجیدی فرصت شناخت ایران را برای ما به وجود آورده‌اند. سریال حضرت یوسف تا کنون سه بار در ترکیه پخش شده و مورد توجه مردم قرار گرفته است. ابراهیم کالین که به واسطه شاگردی سیدحسین‌نصر آشنایی بیشتری با فرهنگ‌ایرانی دارد و حتی در برخی موارد برای جلب نظر هیات ایرانی، لغات فارسی را در سخنان خود به کار می‌گیرد، عمق پیوند فرهنگی دو ملت را در آموزه‌های فارابی و ملاصدرا به نمایش می‌گذارد. براستی کالین یکی از فرهیختگان شیفته ایران و فرهنگ‌ایرانی است.
کمرنگ شدن تمایل ترکیه به عضویت در اتحادیه اروپا
روابط ترکیه اما محدود به همسایگان و ایران نمی‌شود و دولتمردان ترکیه تمایل دارند با تمام کشورهای جهان رابطه خوبی برقرار کنند. به ویژه تمایل دارند به اتحادیه اروپا بپیوندند. این در حالی است که ترکیه از سال ۱۹۵۸ پشت دروازه‌های اروپا، رفرم‌هایی را در مسائل زنان و اقلیت‌ها تحت فشار اروپا به اجرا گذارده است. در عین حال، تمام نظر سنجی‌ها نشان می‌دهد که تمایل مردم ترکیه برای رفتن به اتحادیه اروپا کم شده است. احمد عنال در این باره چنین توضیح می‌دهد: در سال‌های پیش مردم به عضویت در اتحادیه اروپا تمایل بیشتری داشتند، اما اروپائیان با توجه به این تمایل هماهنگی با قوانین اروپا را پیش روی ما گذاشتند و بهانه‌گیری کردند و ملت ترکیه به ستوه آمد و غرورش صدمه دید. هر بار یک گام برداشتیم، اما این موضوع محقق نشد. با این حال، اگر این عضویت صورت نگیرد برای ما چندان مهم نیست، چون ترکیه قدمت تاریخی دارد و به زندگی خودش ادامه می‌دهد. ابراهیم کالین هم طی کردن فرآیند ورود به اتحادیه اروپا - دموکراتیزه شدن - را مهم‌تر از نتیجه آن یعنی ورود به اتحادیه اروپا می‌داند.
صنعت؛ محور اقتصاد ترکیه
ترکیه هیچ گونه منابع زیرزمینی و خدادادی ندارد. از این رو، شاید به نظر برسد که درآمد‌های ترکیه از طریق کشاورزی و دامپروری، جذب توریست به شهرهای تاریخی و زیبای استانبول، قونیه یا سواحل آنتالیا یا ترانزیت کالا از طریق تنگه بسفر تامین می‌شود؛ اما واقعیت چیزی دیگری است و آن اینکه ترکیه طی چند دهه اخیر به کشوری صنعتی تبدیل شده و در بسیاری از بازارهای جهانی حضوری فعال دارد؛ به گونه‌ای که در سال گذشته میلادی (۲۰۰۹) ۸۰ درصد صادرات ترکیه - معادل ۱۳۶ میلیارد دلار- صادرات تولیدات داخلی‌این کشور بوده است. شهر قونیه نمونه مناسبی برای به نمایش گذاشتن توان صنعتی ترکیه است. شهری که تمام ایرانیان، آن را به خاطر مولانا و مقبره وی می‌شناسند و نه به خاطر صنایع آن. اما جالب است که ۳۲ هزار واحد تولیدی در قونیه فعال هستند که ظرفیت تولید ۸۰ درصد از تولیدات ترکیه را دارند. منطقه هماهنگی صنایع قونیه، مکانی شبیه همان چیزی که در ایران به آن شهرک صنعتی می‌گویند، یکی از ۲۶۱ منطقه تولیدی فعال در ترکیه است. در‌این منطقه صنایع مبل‌سازی، قطعات خودرو، ماشین‌آلات صنعتی، صنایع آهن، تولید غذایی، پلاستیک، لباس، صنایع چوبی، کاغذ از جمله مهمترین صنایع فعال به شمار می‌روند. از همین منطقه است که علاوه بر‌ایران، به ۴۶ کشور دیگر جهان مبل صادر می‌شود. واحد ترک ییلماز رییس این منطقه صنعتی در پاسخ به اینکه مزیت نسبی ترکیه در چه صنایعی است، این گونه پاسخ می‌دهد که ما برای صادرات دائما در بازارهای جهانی هستیم. کشوری مثل آلمان در صنایع ماشین‌آلات صنعتی حرف اول را می‌زند، اما ما تلاش نکردیم که در صنعتی خاص حرف اول را بزنیم. ما پس از بازاریابی به بسیاری از صنایع وارد می‌شویم. ما حتی به موزامبیک شکلات صادر کرده‌ایم. یا مثلا به ایران، عربستان، عراق، مراکش، الجزایر، مصر و کشورهای شمال آفریقا بونکر سیمان که هریک ۳۰ تا ۴۵ هزار یورو ارزش دارد، صادر می‌کنیم.
وضعیت رسانه‌ها در ترکیه
رسانه‌های ترکیه در ۱۰۰ سال اخیر بسیار رشد داشته و به سمت آزادی رفته‌اند به گونه‌ای که در این کشور انتشار روزنامه یا تولید و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی نیازی به دریافت مجوز از دولت ندارد و تنها با اعلام قبلی‌این کار میسر می‌شود. از همین رو است که در ترکیه رسانه‌ها از تنوع و تکثر قابل توجهی برخودارند، آن چنان که در حال حاضر، ۵۵ روزنامه سراسری، بیش از ۲۰۰ روزنامه محلی، ۴۳۳ کانال تلویزیونی که تنها ۱۰ کانال از این تعداد دولتی است، ۱۱۱۲ایستگاه رادیویی و صدها مجله عمومی و تخصصی در این کشور فعال هستند.
در این نظام رسانه‌ای، مطبوعات یا شبکه‌های تلویزیونی هیچگاه توسط دولت تعطیل یا توقیف نمی‌شوند. در عین حال، در صورت شکایت اشخاص حقیقی یا حقوقی از یک رسانه و محکومیت آن در دادگاه، رسانه مورد نظر جریمه مالی می‌شود. خبرگزاری آناتولی، رادیو و تلویزیون ترکیه (تی. آر. تی) در آنکارا، روزنامه‌های زمان و شفق و همچنین خبرگزاری جیحان در استانبول پنج رسانه‌ای بودند که هیات رسانه‌ای ایران از آنها بازدید کرده و با مسوولان بخش‌های مختلف آن به گفتوگو نشستند. حضور در ضیافت شام اتحادیه روزنامه نگاران قونیه و گفتوگو با اعضای هیات مدیره‌این اتحادیه از دیگر برنامه‌های این هیات بود. مقامات رسانه‌ای ترکیه بر تولید و تهیه اخبار از طریق دستیابی به منابع خبری دست اول تاکید بسیار دارند.
آناتولی؛ خبرگزاری رسمی ترکیه
احمد تک، معاون مدیرکل خبرگزاری آناتولی، این خبرگزاری را این چنین معرفی می‌کند: در ۶ آوریل ۱۹۲۰ تاسیس شد و امسال جشن ۹۰ سالگی خود را طی مراسمی برگزار کرد. در خارج از ترکیه ۴۰ نمایندگی دارد. روزانه تقریبا ۷۰۰ خبر، ۶۰۰ تا ۷۰۰ عکس و ۱۲۵ فیلم خبری مخابره می‌کند. ۶۵۰ نفر پرسنل به علاوه ۱۰۰۰ خبرنگار آزاد دارد. از ۷۰۰ خبر، ۲۰۰ خبر آن لاین است و ۵۰۰ خبر فقط برای مشترکان و در ازای دریافت پول منتشر می‌شود. احمد تک آناتولی را خبرگزاری‌ای مستقل معرفی می‌کند که وظیفه‌اش انعکاس اخبار است و به همین دلیل، هم اخبار حزب حاکم و هم اخبار احزاب مخالف را منتشر می‌کند. در‌این میان، عمرفاروق، سردبیر بخش سیاست خارجی آناتولی بر کسب اخبار از منابع موثق تاکید می‌کند و می‌گوید: مثلا دیروز خبرعزل آقای متکی را از خبرگزاری‌های آمریکایی و اروپایی شنیدیم. اما منتظر ماندیم تا خبرنگار ما از تهران به ما گزارش بدهد. پس از دریافت خبر از نمایندگی تهران، آن را منتشر کردیم. ما نمی‌خواهیم به یک منبع وابستگی داشته باشیم. از این رو، تلاش می‌کنیم منابع ما غنی و متکثر باشند. آناتولی یک شرکت سهامی است که ۴۸ درصد برای دولت و مابقی به بخش خصوصی تعلق دارد. سهامداران هر سه سال یک بار جمع می‌شوند و هیات مدیره را تعیین می‌کنند. از این‌رو، دولت بودجه‌ای به خبرگزاری نمی‌دهد، اما خبرها را می‌خرد. هر خبرنگار ساده در این خبرگزاری ۴ هزار لیر( ۲ هزار یورو) حقوق ماهانه دریافت می‌کند و خبرنگار با ۱۰ سال سابقه بیش از ۷ هزار لیر می‌گیرد.
جهش در توسعه رادیو و تلویزیون ترکیه
احمد چاوش اوغلو، رییس رادیو و تلویزیون ترکیه( تی. آر.تی ) در ضیافت نهار با هیات ایرانی می‌گوید: دولتی نیستیم. عمومی‌هستیم. بودجه از دولت نمی‌گیریم. منابع مالی مورد نیاز خود را از طریق قبض برق از مردم دریافت می‌کنیم.
کرم بالجی، معاون رییس اداره روابط خارجی تی.آر.تی نیز‌این مجموعه رادیو و تلویزیونی را چنین تشریح می‌کند: تا سال ۲۰۰۸ تی آر تی از نوآوری‌های روز عقب و به همین دلیل مورد انتقاد بود. اما از آن پس با تغییر قانون ساختار رادیو و تلویزیون تغییر کرد و پویا شد و از ۵ شبکه به ۱۴ شبکه افزایش یافت و ۸ رادیوی برون مرزی تاسیس کرد. همچنین به ۳۲ زبان در سایت اینترنتی خود صفحه دارد.
استانبول، قلب مطبوعات ترکیه
روزنامه زمان با تیراژ ۸۵۰ هزار نسخه در روز پرفروش‌ترین روزنامه ترکیه است که از سال ۱۹۸۶ در استانبول چاپ می‌شود. روزنامه انگلیسی زبان «تودی زمان»، آژانس خبری جیحان و همچنین هفته نامه پرفروش آکسیون نیز به روزنامه زمان تعلق دارد.
آژانس خبری جیحان نیز از سال ۱۹۹۲ در ساختمان روزنامه زمان فعالیت خود را آغاز کرده است که روزانه حدود ۱۰۰ ویدئو، ۵۰۰ متن و ۳۵۰ عکس مخابره می‌کند. یوسف ضیا جومرت، سردبیر روزنامه شفق که در استانبول چاپ می‌شود، تیراژ این روزنامه را بیش از ۱۰۰هزار نسخه در ترکیه اعلام می‌کند. او با بیان اینکه شفق پس از روزنامه‌های صبا و حریت از اهمیت بالایی برخوردار است، شفق را چنین معرفی می‌کند: معروفیم به روزنامه اندیشه و سیاست، به قول معروف روزنامه قهوه‌خانه نیستیم.
ارسال نظر