عملکرد جهانی فرودگاه‌ها در سال 2009 و بایدهای ما

محمدرضا عبدالرحیمی *
امروزه عملکرد وسودمندی صنعت حمل‌ونقل هوایی نسبت به سایر روش‌های حمل‌ونقل شاید فراتر از ارائه خدمات جابه‌جایی و نقل و انتقال باشد، چرا که حمل و نقل هوایی شیوه زندگی اقتصادی، نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی ما را متاثر کرده و در شکل‌دهی وضعیت تاریخی و سیاسی جوامع تاثیرگذار می‌باشد.‌

این صنعت راهکارهای جدید را برای اشتغال و تجارت ارائه می‌نماید و از طرفی فرصت‌های مطلوبی را برای تبادل دائمی ‌اطلاعات فراهم کرده و آشنایی صاحبان فرهنگ‌ها و آداب و رسوم مختلف با یکدیگر را مهیا می‌نماید. در ‌این میان از فرودگاه‌ها به عنوان زیربنایی‌ترین بخش و مهم‌ترین زیرساخت نظام حمل و نقل هوایی یاد می‌شود؛ چرا که رشد سریع حجم ترافیک و تقاضای سفرها و انتقالات هوایی به همراه مقررات و استانداردهای منسجم بین‌المللی و مقررات دقیق عملیات پروازی سبب شده است تا ‌این زیرساخت‌ها به عنوان سیستم‌های پیچیده و پویا و یکی از عناصر محوری صنعت حمل و نقل هوایی مطرح شوند. از ‌این‌رو، برنامه‌ریزی برای ارتقای مستمر سطح بهره‌وری منابع مادی، انسانی و فناوری فرودگاه‌ها یکی از مهم‌ترین اقدامات متولیان حمل و نقل هوایی و هوانوردی است. بی‌تردید ترسیم چشم‌انداز ملی صنعت هوانوردی کشور در چارچوب سند مترقی چشم‌انداز بیست ساله نظام به عنوان آرمان ملی مستلزم شناخت موقعیت کنونی کشور در‌این حوزه نسبت به سایر کشورهای منطقه به عنوان محیط رقابتی یعنی کشورهای خاورمیانه، آسیای میانه و قفقاز و کشورهای همسایه و نیز آگاهی از برنامه‌ها و جهت‌گیری‌های‌این کشورها در افق سال1404 (‌2025) می‌باشد تا نسبت به هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق برای جایگاه اولی منطقه اقدام گردد و البته‌این مهم شایسته و ضروری بود تا همزمان با ابلاغ سند چشم‌انداز کشور صورت می‌پذیرفت؛ لیکن هم‌اکنون نیز ضروری است تا در اولین فرصت مورد اقدام موثر قرار گیرد. باید یادآور شد که جمهوری اسلامی‌ایران از یکسو در منطقه خاورمیانه‌ای که دارای بالاترین رشد در حمل‌ونقل هوایی است، قرار دارد و از سوی دیگر بین دو قطب مهم حمل و نقل جهان یعنی آسیا و اقیانوسیه با حدود 26 درصد سهم جهانی و اروپا با 33 درصد سهم جهانی قرارگرفته است و از‌این لحاظ موقعیت مناسبی در خصوص جذب و سرویس‌دهی به پروازهای عبوری از فضای کشور و تبدیل شدن به نقطه ارتباطی بین شرق و غرب را دارد و از طرفی تعداد زیاد فرودگاه‌های فعال و سامانه مطلوب هوانوردی و پوشش موثر فضای کشور به تجهیزات نظارتی و هدایت پروازها و وسایل کمک ناوبری نیز موقعیت خوبی را برای نشست و برخاست پروازها در فرودگاه‌های کشور فراهم آورده است که با رویکردی نظام‌مند و جامع می‌توان از ‌این پتانسیل استفاده نمود و نظامی ‌مقتدر و برجسته در عرصه هوانوردی منطقه ‌ایجاد نمود. الحاق جمهوری اسلامی ‌ایران به یکی از سیستم‌های ماهواره‌ای جهانی و به طور کلی همسویی با صنعت هوانوردی دنیا و دسترسی به آخرین تحولات و یافته‌های تجربی و علمی‌از طریق حضور در مجامع بین‌المللی صنعت هماهنگی به موقع و انطباق با طرح‌های منطقه‌ای هوانوردی از جمله الزامات حرکت در مسیر چشم‌انداز می‌باشد که بدون آنها تحقق آرمان‌های آن در حوزه هوانوردی میسر نخواهد بود. در‌ این میان یکی دیگر از ضرورت‌های اساسی ترسیم نقشه راه آینده کشور در ‌این حوزه بررسی عملکرد جهانی فرودگاه‌ها به عنوان رکن مهم زیرساختی صنعت هوانوردی است که در‌این مقال به آن می‌پردازیم.
آمارهای حاصل از بررسی‌ها و جمع‌بندی عملکرد بیش از ۹۰۰ فرودگاه دنیا توسط اتحادیه بین‌المللی فرودگاه‌ها حاکی از آن است که در سال ۲۰۰۹ ترافیک مسافر در فرودگاه‌های دنیا کاهش ۷/۲ درصدی را تجربه کرد که ناشی از کاهش شدید مسافر در سه ماه اول سال و البته بازگشت به نقطه رشد در آخر سال در اکثر مناطق دنیا بوده است. در ‌این سال حجم بار جابه‌جا شده در فرودگاه‌ها نیز ۲/۸ درصد و نشست و برخاست هواپیما نیز ۵/۵ درصد کمتر از سال ۲۰۰۸ بوده است. البته اگر چه نتایج حاصل بر اساس الگوی پیش‌بینی شده می‌باشد، اما با ‌این وجود کاهش صورت گرفته از کاهش مورد انتظار قبلی کمتر بوده است.‌این در حالی‌است که دنیای فرودگاهی، به‌رغم ‌اینکه نگرانی‌های اقتصادی ناشی از کاهش ترافیک را همچنان احساس می‌کند، لیکن نشانه‌های اولیه عملکرد ماه‌های ابتدایی سال جدید میلادی حاکی از تثبیت ترافیک جهانی در بسیاری از مناطق دنیا می‌باشد. در‌این میان احیای مجدد ترافیک مسافر در سطوح داخلی سبب شد تا آثار منفی ناشی از رکود جهانی اقتصاد در صنعت فرودگاهی رفته‌رفته خفیف‌تر گردد. عملکرد قوی در مناطق آسیا و اقیانوسیه و آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب در طول نیمه دوم سال ۲۰۰۹ عمدتا‌ ناشی از عملکرد ترافیک داخلی در کشورهای چین، هند و برزیل بود. منحنی عملکرد کلی ده‌های خاورمیانه در طول سال از ثبات بیشتری برخوردار بود و فرودگاه‌های آمریکای شمالی و اروپا نیز به آرامی‌ در پایان سال و پس از تجربه سه ماهه سوم باثبات در ترافیک از جرگه مناطق دارای نرخ رشد منفی خارج شدند و در نهایت تا ۵/۳ درصد به ارتقای جهانی ترافیک فرودگاه‌ها در سه ماهه چهارم سال کمک کردند.
دو فصل اول سال 2009 نقطه اوج بحران برای ترافیک مسافر با کاهش به ترتیب 8 و 5 درصدی بود. طی ‌این دو فصل وضعیت ترافیک بار بسیار اسفناک‌تر بود به نحوی که در مقایسه با دوره مشابه سال 2008 شاهد کاهش به ترتیب 20 و 17 درصدی در ‌این حوزه را جهان فرودگاهی تجربه کرد.
اما ترافیک نیمه دوم سال ۲۰۰۹ حاکی از رشد اطمینان در کسب و کارها و مصرف‌کنندگان و بهبود اقتصادی بود که به طور خاص در کشورهایی مثل چین و هند و برزیل رشد مثبت تولید ناخالص داخلی نسبت به سال قبل ملموس بود. در حالی که دیگر اقتصادهای عمده دنیا شامل آمریکا، ژاپن، آلمان و انگلستان باز هم کاهش در تولید ناخالص داخلی (GDP) را تجربه نمودند.
بر‌این اساس، مدیران فرودگاه‌ها تمرکز بلند مدت خود را در محیط دائما‌ در حال تحول کسب و کار فرودگاهی حفظ می‌نمایند. یکبار دیگر با افزایش تقاضای مصرف کننده، فرودگاه‌ها و شرکای آنها با مجموعه چالش‌های مضاعفی روبه‌رو هستند. رشد دوباره، مستلزم سرمایه‌گذاری‌های مبتنی بر برنامه‌ریزی صحیح در قالب روح همکاری و مشارکت با شرکت‌های هواپیمایی، ارائه‌کنندگان خدمات ناوبری هوایی و بسیاری دیگر از شرکا و سهامداران صنعت می‌باشد که همگی در دو هدف مهم یعنی تعالی در خدمت رسانی و اثر بخشی حداکثر هزینه‌ها اشتراک نظر دارند.
در سالی که گذشت جهان شاهد اعزام و پذیرش حدود ۴/۴ میلیارد نفر مسافر در فرودگاه‌ها بود که متاسفانه حدود ۷/۲ درصد نسبت به سال ۲۰۰۸ کاهش داشت. از‌ این تعداد حدود ۸/۱ میلیارد نفر مسافر بین‌المللی بودند که به تنهایی ‌این بخش کاهش ۲/۴ درصدی نسبت به سال قبل را تجربه نمود.
در جدول یک عملکرد 30 فرودگاه برتر جهان در اعزام و پذیرش مسافر به روشنی دیده می‌شود.
کل بار ارسال و پذیرش شده در فرودگاه‌ها در سال ۲۰۰۹ به ۳/۷۱ میلیون تن رسید که کاهش ۲/۸ درصدی نسبت به سال ۲۰۰۸ داشت. ‌این کاهش در ترافیک بین‌المللی بار ۱/۱۰ درصد بود که حجم بار بین‌المللی جابه‌جا شده به ۷/۴۱ میلیون تن رسید. ۳۰ فرودگاه فعال از حیث ارسال و پذیرش بار در سال ۲۰۰۹ در جدول سه آورده شده است.
در‌ این سال شاهد نشست و برخاست 9/63 میلیون فروند هواپیما در سطح فرودگاه‌ها بودیم که باز رشد منفی 5/5 درصدی نسبت به سال 2008 را نشان می‌دهد. در جدول شماره دو 30 فرودگاه پرترافیک دنیا آورده شده است.
باید یادآور شد که آمارهای فوق ناشی از گزارش‌های مستند ارائه شده از سوی بیش از ۹۰۶ فرودگاه که حدود ۹۳ درصد از ترافیک جهانی مسافر و بار را به خود اختصاص می‌دهند، است.
بر اساس بررسی‌های مذکور در میان 20 فرودگاه پر ترافیک جهان پکن‌، دبی، بانکوک و سانفرانسیسکو تنها فرودگاه‌هایی بوده‌اند که رشد جدیدی را به ثبت رسانده‌اند. پکن با رشد حدود 17 درصدی به رتبه سوم ارتقا یافته، در حالی که آتلانتا و لندن در رتبه‌های اول و دوم و شیکاگو و توکیو در رتبه‌های چهار و پنج قرار گرفته‌اند.
براساس گزارش‌های جمع‌بندی شده در مورد عملکرد ۱۰۰ فرودگاه برتر توسط اتحادیه بین‌المللی فرودگاه‌ها ۲۶ فرودگاه شاهد رشد مثبت بوده که تنها قاهره، سانفرانسیسکو، بالتیمور و استانبول در منطقه آسیا و اقیانوسیه و برزیل قرار نداشتند. از لیست۱۰۰ فرودگاه برتر فرودگاه‌هایی که شاهد کاهش دو رقمی‌در عملکرد بودند می‌توان به فرودگاه‌های ونکوور کانادا، استنستد لندن، دیترویت، استکهلم، منچستر، دوبلین و اوزاکای ژاپن اشاره کرد.
در ترافیک بین‌المللی مسافر بیروت‌، کویت و شارجه با رشد 2 رقمی‌در صدر لیست 100 فرودگاه برتر قرار داشته‌اند. دوبی رشد 6/9 درصدی را تجربه کرد که جایگاه ششم خود را تثبیت کرد. فرودگاه‌های کوالالامپور و استانبول دو فرودگاه از لیست فرودگاه‌های برتر بین‌المللی بودند که از رشد به ترتیب 9 درصدی و 8درصدی برخوردار بوده‌اند.
فرودگاه مکزیکوسیتی و کانکون هر دو شاهد کاهش ۱۳ درصدی در اعزام و پذیرش مسافر بین‌المللی عمدتا به دلیل شیوع بیماری آنفلوآنزای خوکی درسه ماهه دوم سال ۲۰۰۹ بودند.
نمودارهای 1و2، روند ترافیک 2008 و 2009 براساس آمارهای جمع‌بندی شده اولیه در سال 2009 در مجموع فرودگاه‌های منطقه آفریقا با کاهش 8/1 درصدی ترافیک مسافری نسبت به جابه‌جایی 134597889 نفر و با کاهش 6/10 درصدی نسبت به ارسال و پذیرش 1463857 تن بار و کاهش 4/2 درصدی نشست و برخاست 2275227 فروند هواپیما ارائه خدمت نموده‌اند. ‌این در حالی است که در منطقه آسیا و اقیانوسیه اعزام و پذیرش مسافر با رشد 2/3 درصدی به 1076357816 نفر و ارسال و پذیرش بار با کاهش 9/4 درصدی به 25842088 تن و نشست و برخاست هواپیما با رشد 8/1 درصدی به 9826861 فروند رسیده است. در فرودگاه‌های اروپا اعزام و پذیرش مسافر با کاهش 5/5درصدی به 1351649669 نفر و ارسال و پذیرش بار با کاهش 4/11 درصدی به 14873077 تن و نشست و برخاست هواپیما با کاهش 1/7 درصدی به 17733698 فروند رسیده است. در آمریکای لاتین اعزام و پذیرش مسافر با 8/0 درصد رشد به 296746850 نفر رسید و در مقابل ارسال و پذیرش بار با کاهش 2/12 درصدی به 3260502 تن و نشست و برخاست هواپیماها با کاهش 8/1 درصدی به 5102789 فروند رسید. در خاورمیانه که بیشترین رشد را در هر سه حوزه به خود اختصاص داده است، اعزام و پذیرش مسافر با رشد 1/7 درصدی به 100141509 نفر، ارسال و پذیرش بار با رشد 4/3 درصدی به 3810713 تن و نشست و برخاست هواپیما‌ها با رشد 6 درصد به 963981 فروند رسیده است.
در آمریکای شمالی اعزام و پذیرش مسافر با کاهش ۴/۵ درصدی به ۱۴۱۹۱۲۶۳۸۱ نفر و ارسال و پذیرش بار با کاهش ۷/۱۰ درصدی به ۲۲۰۵۳۰۶۹ تن و نشست و برخاست هواپیما با کاهش ۸ درصدی به ۲۸۰۴۵۰۴۷ فروند رسیده است.
با نگاهی به عملکرد مجموع فرودگاه‌های جمهوری اسلامی ‌ایران در شاخص‌های جهانی پیش گفته یعنی اعزام و پذیرش مسافر، ارسال و پذیرش بار همراه و غیر همراه و نشست و برخاست هواپیما در سال 1388 که به ترتیب 6/37 میلیون نفر، 387 هزار تن و329 هزار فروند رسید، اگر چه میزان آن در مقایسه با عملکرد جهانی کمتر از یک درصد می‌باشد؛ اما نرخ رشد متوسط کل کشور بسیار فراتر از نرخ رشد متوسط جهانی در هر سه شاخص مذکور رقم خورد و به ترتیب به 14،10و18 درصد بالغ شد، از‌ این مقایسه به روشنی می‌توان دریافت که روند رو به رشد و حرکت شتابان چرخ‌های توسعه عمومی‌کشور ادامه داشته و قطعا در دهه پیشرفت و عدالت با همت و کار و تلاش مضاعف همه آحاد کشور می‌توان با شتاب بیشتر آینده‌ای درخشان و مبتنی برتحقق آرمان چشم‌انداز ‌ایران 1404 را ترسیم نمود. لیکن آنچه که از نگاه نگارنده حائز اهمیت بوده و مستلزم تلاش و اهتمام دوچندان هم از ناحیه متولیان امر و هم از طریق سایر ارکان نظام می‌باشد، توجه به‌ این نکته اساسی است که در ادبیات توسعه، توسعه حمل و نقل و افزایش کارآیی و ارتقای مستمر بهره‌وری آن را پیش نیاز توسعه متوازن در سایر بخش‌ها و زمینه ساز توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و افزایش ضریب امنیت ملی کشورها می‌دانند. به عبارتی دیگر، امروزه میزان پیشرفت و توسعه یافتگی در بخش حمل و نقل و سهم آن در اقتصاد، یکی از معیارهای ارزیابی میزان توسعه یافتگی جوامع به شمار می‌رود. از سوی دیگر در کشورهای در حال توسعه که همه حوزه‌های صنعتی، بازرگانی، تجارت، آموزش عالی، بهداشت و سلامت، گردشگری، سرمایه‌گذاری و اشتغال و... برای حرکت رو به جلو و پیشرفت، نیازمند برخورداری از زیرساخت‌های مهم حمل و نقل از جمله سریع‌ترین و ‌ایمن‌ترین روش آن؛ یعنی حمل و نقل هوایی است. امروز فرودگاه‌ها علاوه بر آثار مستقیم اقتصادی حاصل از عملیات درونی خود اثرات تکاثری متعددی را در همه زمینه‌ها از جمله در توسعه صنعتی، تجاری، گردشگری، آموزش عالی و حتی ارتقای سلامت و بهداشت و... مناطق محل استقرار خود ‌ایجاد می‌نمایند که هیچ وقت ‌این اثرات در اقتصاد فرودگاه به عنوان یک بنگاه اقتصادی صرف مورد محاسبه قرار نگرفته و نمی‌گیرد و از بابت ‌این ‌ایجاد ارزش، مطلوبیت اقتصادی مستقیمی ‌عاید فرودگاه نمی‌گردد و قطعا دولت به عنوان متولی توسعه کلان کشور و جامعه محل استقرار فرودگاه از ‌این مطلوبیت بهره‌مند می‌باشد و لازم است نسبت به جبران هزینه‌های آن نیز اهتمام ورزند. با ‌این حال با توجه به نقش صنعت هوانوردی در توسعه سایر حوزه‌ها، رسالت و تکلیف همه ما متولیان صنعت هوانوردی برای تلاش مضاعف و البته با بصیرت و دانش بنیان بسیار سنگین‌تر از سایر حوزه‌ها بوده که البته در ‌این مسیر حمایت کامل مادی و معنوی دولت و نیز حمایت سایر قوا به ویژه قوه‌مقننه از بخش‌هایی چون فرودگاه‌ها که خود زیرساخت توسعه سایر حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شوند مستلزم عنایتی ویژه می‌باشد. ذکر‌ این نکته نیز خالی از لطف نیست که یادآور شوم رونق صنعت هوانوردی و فرودگاه‌ها خود به مولفه اساسی ترافیک مسافر‌، بار و پرواز بستگی دارد که تقاضای موثر برای آن نیز از بخش‌ها و حوزه‌های موجد تقاضا نظیر گردشگری، تجارت، صنعت و... متاثر می‌گردد و با رونق آنها است که افزایش در تقاضای استفاده از حمل و نقل هوایی و مهم‌ترین زیر ساخت آن یعنی فرودگاه‌ها را نیز می‌توان دید که قطعا رهاورد آن رونق فرودگاه‌ها خواهد بود. امید است با تدبیر نظام‌مند و برنامه‌ریزی راهبردی برای توسعه و مدیریت سفر در کشور شاهد هم‌افزایی همه بخش‌ها برای توسعه و آبادانی کشور و رساندن ‌ایران اسلامی ‌به جایگاه شایسته آن در سطح دنیا باشیم و البته در‌این راه همم الرجال تقلع الجبال (همت‌های بلند و مضاعف کوه‌ها را از جای خود خواهد کند‌) و به خاطر داشته باشیم:
اگر گویی که بتوانم، قدم درنه که بتوانی وگر گویی که نتوانم برو بنشین که نتوانی!
و البته ما می‌توانیم انشاءا...
* عضو هیات مدیره و معاون برنامه‌ریزی و نظارت شرکت فرودگاه‌های کشور