محسن شمس*
مطرح شدن و قرارگیری سینمای ایران در بعد کمی و کیفی در فهرست کشورهای صاحب سینما موضوع جدیدی نیست.

نام ایران طی دو دهه اخیر همواره در بین کشورهای صاحب سینمای فعال(بین ۱۹۶ کشور) در جهان مطرح بوده است و در این سال‌ها رتبه ایران از نظر تولید فیلم بین ۱۰ تا ۱۵ متغیر بوده است. نگاهی به کشورهای این فهرست، جایگاه سینمای ایران را به ما بهتر معرفی می‌کند. هرچند با مقایسه این فهرست و بررسی مغایرت‌ها و هم به دلایل پیش گفته، نمی‌توان به این آمار تکیه کرد. چون واقعا نمی‌دانیم این ارقام مبین تولید چه دسته‌ای از تولیدات سینمایی و تلویزیونی هست. آیا فقط فیلم سینمایی است یا محصولات مستند و آثار تلویزیونی را نیز شامل می‌شود، البته با توجه به اینکه این آمار در برگیرنده وضعیت تولید در سال‌های اخیر است و با توجه به وضعیت اقتصادی در جهان و بویژه در کشورهای بزرگ صنعتی، کاهش تولید، قابل توجیه است و تقریبا با کمی اغماض جایگاه بسیاری از این کشورها در تولید فیلم همین وضعیت است. سینمای هند و چین از زمره کشورهای بسیار فعال در این حوزه با تولید بیش از ۱۰۰۰ عنوان فیلم در سال، آمریکا با حدود ۶۰۰ عنوان و ژاپن با حدود ۴۰۰ عنوان در رده بعدی قرار دارند. کشورهایی چون فرانسه، آلمان، اسپانیا بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ عنوان تولید پس از اینها قرار می‌گیرند. بر اساس این آمار کشورهای کره جنوبی، ایتالیا و بریتانیا از زمره کشورهایی هستند که حدود ۱۲۰ فیلم در سال تولید می‌کنند، ولی به هر ترتیب از نظر من این‌گونه اطلاعات به دلیل ابهام در مستندات و ماخذ و منابع آنها می‌تواند مورد رجوع قرار گیرد، ولی نمی‌تواند مورد استناد باشد.
براساس اطلاعات این جدول، ایران در سال 2008 میلادی یعنی سال سینمایی 1387 تعداد 105 فیلم در سال قبل از آن، یعنی سال 1386 تعداد 77 عنوان فیلم و سال 1385 تعداد 66 عنوان فیلم تولید کرده است. اعداد مربوط به سال‌های 85 و 86 قابل دفاع هستند؛ یعنی ظرفیت تولید فیلم سینمای ایران (ثبت شده در پایگاه اطلاع‌رسانی و پژوهشی ایران سینما) در این سال‌ها نزدیک به همین اعداد است و در سال 2008 تولید فیلم در سینمای ایران افزایش تقریبا 30 تا 40‌درصد نسبت به سال‌های قبل خود را داشته است که مطالعات و آمار ثبت شده داخلی چنین چیزی را گواهی نمی‌دهند.
جدای از بررسی منبع و منشا تولید و ترجمه و انتشار خبر، در سطحی گسترده در فضای مجازی و جراید، توجه و پیگیری این موضوع از این نظر برایم مهم بود که در متن خبری که در سایتی به نقل از سایت سینمایی اسکرین دیلی آمده بود‌«سینمای ایران با ۱۰۵ فیلم در سال، به عنوان چهاردهمین سینمای جهان معرفی شده است» این عدد ۱۰۵ برای من عدد ناآشنایی آمد، حساسیتم از این رو مضاعف شد که اگر این عدد شاخص تولید در سینمای ایران باشد و با این گستردگی و سرعت انتشار مبنای مطالعات و ارجاعات بعدی قرارگیرد، ابتدا باید برای رفع مغایرت، فیلم‌های ثبت نشده و کم‌کاری‌های سال‌های پیش از آغاز سینمای ایران را جست‌وجو کنیم و پس از این هر آماری از سوی منابع رسمی و غیررسمی ارائه شود حکایت از کاهش قابل توجه در فعالیت‌های سینمایی خواهد داشت و حال آنکه این عدد، نمی‌تواند شاخص صحیحی برای تولید فیلم در سینمای ایران باشد.
وقتی از تولیدات سینمایی صحبت می‌کنیم، باید توجه داشته باشیم که این نوع تولیدات طیف گسترده‌ای از محصولات را شامل می‌شوند. در مطالعات فرهنگی و ارائه آمار از فعالیت‌های فرهنگی از مهمترین نکات، داشتن یک اصطلاح‌نامه کاربردی جامع است.
صرف اشاره به تولیدات سینمایی نمی‌تواند عبارت جامع و مانعی برای انتقال پیام و منظور پیام‌دهنده به پیام‌گیر باشد. در این حالت نه‌تنها هدف از تولید پیام تامین نشده است، بلکه ذهن پیام‌گیر را نیز مخدوش و پیام را بی‌اعتبار می‌کند.


پیوست ۱: نمودار بررسی وضعیت تولید و نمایش فیلم در سینمای ایران طی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۷ . فرآیند تولید تا نمایش فیلم در ایران تقریبا سالانه نیست و در یک دوره ۱۲ تا ۱۸ ماهه قابل بررسی است. نکته دیگر آنکه همه فیلم‌های تولید شده در سینمای ایران، به ظرفیت نمایشی کشور ملحق نمی‌شود و همواره بین منحنی تولید و منحنی نمایش فاصله‌ای وجود دارد. این فاصله طی سال‌های دهه۶۰ و دهه ۷۰ فاصله تقریبا ثابتی است، اما در طول سال‌های دهه ۸۰ این فاصله افزایش چشمگیری را نمایش می‌دهد که خود موضوع مطالعه دیگری است که فرصت و بهانه‌ای دیگر می‌طلبد. بر اساس این آمار متوسط تولید و نمایش فیلم در سال‌های دهه ۶۰ به ترتیب برابر با ۴۰ فیلم و ۳۳ فیلم بوده است. همین ارزیابی در دهه ۷۰ برابر با ۵۶ فیلم و ۴۷ فیلم و در دهه ۸۰ برابر با ۷۲ فیلم و ۴۰ فیلم بوده است حداکثر ظرفیت تولید طی سال‌های یاد شده ۹۰ عنوان فیلم بلند سینمایی است و مربوط به سال ۸۲ است.


یک اختلاف نظری بر سر ارائه آمار تولید در سینمای ایران هست و آن هم به این دلیل است که تعریف واحدی از «فیلم‌سینمایی» نداریم. در ایران یک مبنا پروانه ساخت است، که لزوما آنچه صادر می‌شود منجر به تولید نمی‌شود. مبنای دیگر فهرست فیلم‌هایی است که مدعی «فیلم بلند سینمایی» هستند و معمولا در مقطع جشنواره مطرح می‌شوند و با پروانه ساخت یا بدون آن در قالب 35 میلیمتری یا غیر از آن توسط افراد حقیقی و یا نهادهای حقوقی تهیه شده و در بخش‌هایی از جشنواره‌ها پذیرفته شده و اسامی آنها در کاتالوگ‌های جشنواره‌ها درج می‌شود. فیلم‌هایی نیز خارج از این چرخه توسط کارگردانان صاحب‌نام در داخل و خارج از کشور تولید و با نام ایران در جشنواره‌های خارجی حضور پیدا می‌کنند که همه اینها در نهایت جزء ظرفیت تولید فیلم سینمای ایران منظور می‌شوند.
یک مرجع دیگر برای فهرست تولید که از همه فهرست‌های قبلی مستندتر و مستدل‌تر است، گزارش وضعیت تولید فیلم در سینمای ایران است که سال‌ها است هر ماهه توسط بخش تولیدبنیادسینمایی فارابی کارشناسی، تهیه و منتشر می‌شود. این گزارش فیلم‌هایی را شامل می‌شود که دارای پروانه ساخت معتبر هستند. از این نظر اطلاعات این گزارش قابل استناد است، ولی به عنوان ارائه گزارش جامع تولید فیلم سینمای ایران نیز نمی‌تواند مبنا باشد.
البته یک سوءتفاهم رسانه‌ای همیشه به دنبال ارائه و انتشار این گزارش بوجود می‌آید. به صورتی که منبع خبر اعلام می‌کند مثلا در پایان فصل بهار 105 عنوان فیلم سینمایی در چرخه تولید سینمای ایران قرار دارد. از این تعداد 10 فیلم آماده نمایش است و 20 فیلم در مراحل صداگذاری و تدوین قرار دارد و 15 فیلم در مرحله فیلمبرداری و بقیه این تعداد در مراحل مختلف پیش‌تولید هستند. در بسیاری از اوقات شاهد بودیم که عدد 105 به‌عنوان ظرفیت تولید اعلام شده است که طبیعی است عددی غیرواقعی و غیرعملیاتی است.


پیوست ۲: نمودار بررسی وضعیت پروانه ساخت‌های صادره و پروانه نمایش‌های صادرشده در سینمای ایران. از زوایای متفاوتی می‌توان به این نمودار توجه داشت. حداکثر پروانه ساخت صادر شده کمتر از ۹۰ پروانه ساخت فیلم سینمایی است و همچنان فاصله بین‌ منحنی پروانه ساخت صادرشده و پروانه نمایش‌های صادر شده در این دو منحنی مشخص است و این به این معنی است که لزوما همه پروانه‌های ساخت‌ صادرشده به تولید معطوف نمی‌شود یا اگر هم عطف به تولید می‌شوند انگیزه‌ای برای دریافت پروانه نمایش ندارند که موضوع بررسی مستقل دیگری است.»


فهرست پروانه نمایش‌های صادر شده و فهرست فیلم‌های اکران شده نیز به این مطالعات کمک می‌کنند، ولی توجه داشته باشیم همیشه همه ظرفیت تولید شده در سینمای ایران به خصوص از اوایل دهه ۸۰ انگیزه‌ای برای درخواست صدور پروانه نمایش ندارند و از سوی دیگر تعدادی از فیلم‌هایی که موفق به اخذ پروانه نمایش می‌شوند یا انگیزه اکران ندارند یا فرصتی برای اکران نمی‌یابند. در هر صورت این فهرست هم نمی‌تواند کارنامه کاملی برای ظرفیت تولید فیلم در سینمای ایران باشد.
*کارشناس و پژوهشگر سینما
و عضو کانون ایرانی مدرسان سینما