با افزایش قیمت نفت و ارتقای درآمد کشورهای نفت خیز انتظار می‌رفت نرخ رشد اقتصادی آنها و عملکرد اقتصادشان افزایش یابد. اما این شرایط برای ایران ایجاد نشد. بسیاری از اقتصاددانان براین باورند اقتصاد ایران دچار یک بیماری است و این بیماری که بارها از زبان کارشناسان اقتصادی شنیده شده است بیماری هلندی نام دارد. ابتلای اقتصاد ایران به بیماری هلندی به سال‌های آغازین قرن بیست و یک میلادی باز می‌گردد ولی اگر راهکار مناسبی برای ممانعت از پیشرفت این بیماری در جای جای اقتصاد کشور اندیشیده می‌شد هم اکنون اقتصاد چنین بیماری گسترده‌ای را تجربه نمی کرد.

تبعات بروز این بیماری در اقتصاد یک کشور ارتقای نرخ تورم، افزایش قیمت مسکن به عنوان کالایی که قابل وارد شدن نیست، کاهش حجم فعالیت‌های تولیدی و به دنبال آن افزایش نرخ بیکاری است که تمامی آنها در کنار هم به تنزل نرخ رشد اقتصادی و تخریب زیرساخت‌های صنعتی اقتصاد می‌انجامد.

اهمیت این مساله در اقتصاد ایران تا حدی است که ما در نظر گرفتیم این بیماری اقتصادی را برای علاقمندان علم اقتصاد و علاقمندان مطالعه در مورد اقتصاد ایران تشریح کنیم.

بیماری هلندی چیست؟

بیماری هلندی در اقتصاد یک مفهوم اقتصادی است که برای توضیح رابطه بین اکتشاف منابع طبیعی نفت و گاز و کاهش عملکرد بخش تولیدی در اقتصاد یک کشور غنی استفاده می‌شود. نظریه زیر ساختی شکل دهنده این مفهوم به صورت زیر است :

با افزایش درآمدهای منابع طبیعی به خصوص منابع نفت و گاز در یک اقتصاد زمینه برای غیر صنعتی شدن آن کشور فراهم می‌شود؛ زیرا رشد درآمد نفتی موجب رشد ارزش پول کشور می‌شود و این مساله از قدرت رقابت تولیدات صنعتی آن کشور در برابر تولیدات کشورهای دیگر می‌کاهد. با وقوع این مساله به تدریج بازار محصولات صنعتی کشور مورد نظر از بین می‌رود و کارخانه‌هایی که با هزینه‌های کلان احداث و راه اندازی شده اند یک به یک تعطیل شده و هزاران نیروی فعال در آن بیکار می‌شوند.

با وجود اینکه این بیماری اقتصادی را نتیجه اصلی کشف منابع طبیعی در یک کشور می‌دانند، ولی نظریه ایجاد کننده بیماری هلندی را می‌توان به صورت زیر نوشت: «هر فرایندی که سبب افزایش حجم ارزهای خارجی در یک کشور شود و این ارزهای خارجی به جای سرمایه گذاری صحیح وارد بدنه اقتصاد شود، بیماری هلندی در اقتصاد به‌وجود می‌آید.»

بنابراین با اتکا به این تعریف افزایش بی‌رویه قیمت منابع طبیعی برای مثال نفت طی سال گذشته یا افزایش حجم کمک‌های مالی خارجی یا سرمایه گذاری خارجی بدون مدیریت صحیح دست اندرکاران امور اقتصادی می‌تواند زمینه ایجاد بیماری هلندی را فراهم آورد.

بیماری چگونه ایجاد می‌شود؟

برای توضیح چگونگی اثر گذاری بیماری روی اقتصاد به ارائه یک مثال می‌پردازیم. فرض کنید درآمد نفتی حاصل از صادرات از آن کشور در اثر رشد بی سابقه قیمت نفت افزایش چشمگیری پیدا کرده است.

ارزش‌های خارجی به‌دست آمده از صادرات نفت تماما برای واردات کالاهای مورد نیاز کشور صرف شود یا اینکه این ارزها برای ساخت کارخانه‌های صنعتی و توسعه زیر ساختی کشور سرمایه‌گذاری شود مشکلی در اقتصاد ایجاد نخواهد شد. اما زمانی که این ارزهای خارجی به پول داخلی ان کشور تبدیل و وارد بدنه اقتصاد داخلی شود اولین آثار بیماری هلندی در اقتصاد نمایان خواهد شد.از طرف دیگر وارد کردن ارزهای خارجی به اقتصاد و افزایش نقدینگی روی ارزش پول کشور نیز تاثیر می‌گذارد. اگر سیستم نرخ ارز ثابت در کشور وجود داشته باشد و بانک مرکزی ارزش پول داخلی را در برابر ارز رایج ثابت نگه دارد(مشابه وضعیت ایران)، تبدیل ارز به پول داخلی سبب افزایش نقدینگی و به دنبال آن ارتقای نرخ تورم می‌شود.رشد نرخ تورم سبب تنزل ارزش پول داخلی در برابر ارز مذکور می‌شود و به تضعیف ارزش پول آن ملت می‌انجامد.کاهش ارزش پول داخلی به معنی گرانتر شدن تولیدات کشور در بازارهای بین‌المللی است و سبب می‌شود تا کشور مورد بررسی قدرت رقابت خود را از دست دهد و به تدریج بازار صادراتی این کشور که در اثر رشد درآمد نفتی صعود کرده بود وضعیت متزلزل و بی ثباتی پیدا کند.افزایش نقدینگی در اقتصاد سبب می‌شود تا در اولین گام نرخ تورم در کشور بیشتر شود. افزایش تورم روی قیمت تمام کالاهای مصرفی و سرمایه‌ای تاثیر می‌گذارد. در این شرایط دولت‌ها اقدام به تسهیل واردات می‌کنند تا از طریق افزایش عرضه رشد قیمت‌ها را کنترل کنند. این سیاست برای مدتی می‌تواند مانع از رشد بی سابقه قیمت برخی از کالاها شود ولی بدون شک قیمت کالاهایی از قبیل زمین و مسکن که امکان واردات برای آنها وجود ندارد رشد فزاینده‌ای خواهند داشت.این فرایند در علم اقتصاد «اثر مصرفی» نامیده می‌شود.

اگر در کشور سیستم نرخ ارز شناور وجود داشته باشد، افزایش عرضه پول سبب افزایش ارزش اسمی پول کشور می‌شود، ولی ارزش واقعی آن همچنان تضعیف می‌شود و در نهایت وضعیتی مشابه وضعیت توصیف شده در بالا در اقتصاد ایجاد می‌شود. از طرف دیگر در شرایطی که کشور برای بهره گیری از درآمد کلان ناشی از صادرات منابع نفتی، این حوزه را توسعه می‌دهد حجم زیادی از منابع تولید از قبیل سرمایه و نیروی کار در این بخش مشغول می‌شوند و حضور آنها در صنایع دیگر کم می‌شود. به تدریج تمرکز منابع تولیدی در حوزه نفت و صادرات آن به حدی می‌شود که فعالیت در دیگر صنایع رنگ می‌بازد و آن صنایع یا در حد تامین نیازهای اولیه کشور کار می‌کنند یا اینکه به تدریج تعطیل می‌شوند. این وضعیت اقتصادی که «اثر جابه‌جایی منابع» نامیده می‌شود در کنار «اثر مصرفی» زمینه را برای کاهش عملکرد صنایع تولیدی و تضعیف صنعتی کشور مذکور فراهم می‌کند.

وضعیت ایران

ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان است. این کشور چهارمین دارنده ذخایر نفتی دنیا و دومین تولید کننده نفت است. به همین دلیل رشد قیمت نفت در سال گذشته سبب شد تا درآمد ناشی از صادرات نفت در این کشور افزایش چشمگیری پیدا کند. این در حالیست که مطالعه وضعیت کنونی اقتصاد نشان از بهتر شدن اوضاع زندگی مردم ندارد. حجت‌الله غنیمی فرد مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در مورد درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی گفت: «در این سال از محل فروش نفت خام و فرآورده‌های نفتی حدود ۸/۷۸‌میلیارد دلار کسب درآمد کرده است که نسبت به سال ۱۳۸۵ هجری شمسی ۸/۱۸‌میلیارد دلار رشد داشته است. ایران در سال گذشه از محل فروش نفت خام ۷۰‌میلیارد دلار درآمد کسب کرد در حالی که در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی ۱۵/۵۱‌میلیارد دلار از این محل به دست آورده است.» اما رشد درآمدهای نفتی در ایران سبب بهبود وضعیت اقتصادی کشور نشد. برای مثال طبق آمارهای موجود نرخ تورم در ایران در سال ۱۳۸۵ میلادی کمتر از ۱۵ درصد بود در حالی که در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی نرخ تورم در این کشور بیشتر از ۱۸ درصد بوده است. این تورم در بخش مسکن و زمین بیشتر از دیگر بخش‌ها بود؛ زیرا در این بخش‌ها امکان واردات ندارند.

در سال گذشته مظاهر بیماری هلندی در اقتصاد ایران به وضوح نمایان شد و شمار زیادی از کارخانه‌های تولیدی و صنعتی به دلیل مشکلات اقتصادی تعطیل شدند. در این سال نرخ بیکاری در کشور به بیشتر از ۱۲ درصد افزایش یافت در حالی که در سال ۱۳۸۵ نرخ بیکاری اعلام شده در کشور برابر با ۸/۱۰ درصد بوده است.برخی از منابع نرخ بیکاری جوانان ۲۴ تا ۳۰ ساله را در ایران بیشتر از ۲۰ درصد می‌دانند که رقم نگران کننده ای است.

در سال گذشته ارزش پول کشور ایران کاهش یافت و همین مساله سبب شد تا بازرگانان برای ادامه فعالیت خود با مشکلات بیشتری روبه‌رو شوند. البته در این حوزه وضعیت ایران در سطح بین‌الملل نیز موثر بوده است و تحریم‌های پی در پی سازمان ملل علیه ایران سبب شدیدتر شدن مشکلات اقتصادی بازرگانان شد.

چگونه بیماری هلندی را درمان کنیم؟

اگرچه بیماری هلندی در مدت کوتاهی خود را نشان می‌دهد و در فاصله چند سال زیرساخت‌های اقتصادی یک کشور را ویران می‌کند ولی حل کردن آن پروسه ای زمان بر است. برای اینکه بیماری هلندی در اقتصاد ایجاد نشود یا اینکه مشکل حل شود باید از دو راه استفاده کرد:

اول: کاهش نرخ تنزل ارزش پول.

دوم : افزایش قدرت رقابت بخش‌های تولیدی.

برای کاهش نرخ تنزل ارزش پول یک کشور و ممانعت از تضعیف بخش تولیدی بهترین راه استریلیزه کردن افزایش درآمد در اقتصاد ‌است که از راه ممانعت از ورود یکباره درآمدهای نفتی به اقتصاد امکان پذیر است.

برای تحقق این برنامه باید دولتمردان درآمدهای ناشی از صادرات نفت را به تدریج وارد اقتصاد کنند تا علاوه بر مشخص بودن رشد درآمد و اقتصاد کشور بخشی از این درآمد برای نسل‌های آینده سرمایه گذاری شود.

یکی از راه‌های صحیح استفاده از این درآمدها سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت‌های صنعتی، بهداشتی، درمانی و آموزشی است که نه تنها باعث افزایش نقدینگی و رشد تورم نمی‌شود بلکه زمینه توسعه اقتصادی و ایجاد تنوع در اقتصاد را در سال‌های آینده فراهم می‌کند.

منبع: irDiplomacy.ir