خرید و فروش خون نداریم
یوسف بهمن‌آبادی
قیمت هر کیسه خون، ایران ۱۲هزار تومان سایر کشورها ۴۵۰هزار تومان
خون ایران سالم‌ترین خون جهان است

عکس: دنیای اقتصاد، آکو سالمی
وقتی خدای ناکرده بحران بر زندگی ما (اعم از تصادف، بیماری و ...) یا بر بخشی از کشور (زلزله، سیل و ...) سایه می‌افکند بیش از هر چیز این قطره‌های سرخ تنفس زندگی را از سکون خارج کرده و تیک‌تاک قلب‌ها را به جریان بودن هدایت می‌کند. خون، مایع حیاتی جسم انسان‌ها است که بدون آن زندگی جمود است و بی‌روح. نیاز به آن در مواقع بحرانی، مساله‌ای است که کمبود آن را انسان‌های این سرزمین بر نمی‌تابند و آنها همیشه روزگار در این مقوله پیشتاز بوده‌اند.
گروه راهنمای روز دنیای اقتصاد درباره وضعیت خون در کشور و موضوعات پیش رو، گفت‌وگویی با دکتر مصطفی جمالی مدیرکل انتقال خون استان تهران انجام داده است که در ادامه از نظرتان می‌گذرد:
آقای دکتر! وضعیت خون در کشور چگونه است؟
در سال‌های گذشته همیشه کمبود نسبی در ذخیره و توزیع خون در کشور وجود داشت و تقریبا از سال گذشته با تمهیداتی که فراهم شد نیاز کشور به خون به طور کامل در حال رفع شدن است و خون جایگزین هم حذف شده است.
به این معنا که پیش از این به دلیل کمبود خون و فرآورده‌های خونی همراه مریض موظف بود به واحدهای اهدای خون مراجعه و خون اهدا کند و در مقابل کارتی دریافت کند. بیمارستان هم در ازای آن حاضر به ارائه خون به مریض وی بود و این مساله مشکلات زیادی برای مردم ایجاد می‌کرد. خوشبختانه این قضیه از سال گذشته منتفی شده و ذخایر خونی هم بسیار بالا رفته است. در واقع وضعیتی که در حال حاضر داریم در تاریخ ذخایر خونی ایران بی‌سابقه است و این به خاطر بزرگواری مردم و تلاش کارکنان انتقال خون بوده است.
تمهیداتی که طی دو سال اخیر انجام شده و به اعتقاد شما موجب شده به این وضعیت مطلوب برسیم چه بوده است؟
مهم‌ترین اقدام انجام شده فرهنگسازی بوده است. در واقع هر چه شناخت مردم نسبت به اهدای خون و اهمیت آن افزایش یابد بدون شک در افزایش تعداد اهدا کنندگان تاثیر می‌گذارد و با بیشتر شدن تعداد مراجعات مردمی مشکلات مربوط به کمبود خون و فرآورده‌های خونی کاهش می‌یابد. مولفه دیگر افزایش امکانات انتقال خون است. از جمله این که احداث ۴ واحد خون‌گیری جدید در استان تهران است که سهولت بیشتری در رفت‌وآمد اهدا کنندگان خون ایجاد کرده است.
علاوه بر این، توسعه حجم تیم‌های سیار خون‌گیری به شرکت‌ها و کارخانه‌ها، بر این امر تاثیر گذاشته است.
در زمینه فرهنگ‌سازی چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
فرهنگ‌سازی در زمینه اهدای خون با آموزش دانش‌آموزان دبیرستانی، آموزش مربیان بهداشت و دبیران زیست‌شناسی و اطلاع‌رسانی از طریق شبکه‌های رادیو تلویزیونی، فعالیت‌های مطبوعاتی، جشن‌های دعوت از اهداکنندگان، چاپ و توزیع بروشور و غیره انجام گرفته است.
به طور کلی کمبودی در کشور وجود ندارد مگر در شرایط بحرانی همچون یخبندان‌ها که مراجعه مردم مشکل‌تر می‌شود و آمار ذخایر خونی کمتر می‌شود اما در کل، تهیه گروه‌های خونی منفی همیشه مشکل‌تر و تعداد کسانی که اهداکننده خون منفی هستند کمتر است و درصد کمتری از مردم گروه خونی منفی دارند و در واقع، درصد گروه‌های خونی مثبت بیشتر است. به هر حال، اگر به طور تصادفی مراجعانی که خون اهدا می‌کنند بیشتر دارای گروه خونی مثبت باشند و از قضا، بیمارستان‌های درخواست‌کننده خون، نیاز بیشتری به خون منفی داشته باشند این مساله برهم خوردن عرضه و تقاضا ممکن است ایجاد مشکل کند.
روند اهدای خون در ایران چگونه است و آیا تاکنون با مشکلاتی برخورد کرده‌اید؟
فردی که به مرکز اهدای خون مراجعه می‌کند باید کارت شناسایی عکس‌دار با خود همراه داشته باشد تا مورد پذیرش و ثبت اطلاعات قرار گیرد. مرحله بعد، مصاحبه و معاینه پزشکی است که در آن سوالات مختلفی اعم از سابقه بیماری، رفتارهای پرخطر نظیر اعتیاد از متقاضی اهدای خون پرسیده می‌شود.
به عنوان مثال، از فرد پرسیده می‌شود آیا در ده روز گذشته پنی‌سیلین مصرف کرده است چرا که اگر اهداکننده خون پنی‌سیلین مصرف کرده باشد و به آن حساسیت داشته باشد فرد گیرنده خون ممکن است دچار شوک شود یا اینکه افراد ساکن در مناطق مالاریاخیز برای مدت مشخصی از اهدای خون معافند.
بحث دیگری به نام «خودحذفی» داریم که فرض می‌گیریم فرد اهداکننده، بنا به هر دلیلی واقعیت‌ها را به پزشک نگفته باشد از این رو، این فرصت را به او می‌دهیم به هر دلیلی که احساس می‌کند نمی‌تواند واقعیت‌ها را بگوید و مایل است خون اهدایی مصرف نشود آن بخش فرم را علامت زند و این امر، ضریب سلامت خون را بالا می‌برد.
مدت نگهداری خون چقدر است؟
در سیستم نگهداری خون، یک پلاکت باتوجه به شرایط نگهداری،‌ زمان توزیع و نوع کیسه ۳ تا ۵ روز قابل نگهداری است، عنصر پیکسل (گلبول قرمز متراکم) ۳۵ روز دوام دارد و پلاسما نیز حداقل یک سال قابل مصرف است.
زمانی که با کمبود خون مواجه می‌شوید چه اقداماتی برای رفع نیاز انجام می‌دهید؟
در مواجهه با این مساله که البته این مشکل کمتر رخ می‌دهد از یک طرف برای اهداکنندگان از طریق پیامک و تماس تلفنی، فراخوان می‌گذاریم که مشکل را تا حدودی برطرف می‌کند و از طرف دیگر، با تبلیغ از طریق رادیو و تلویزیون این مساله را به اطلاع مردم می‌رسانیم و مردم هم به محض اطلاع از کمبود خون، به پایگاه‌های اهدای خون مراجعه می‌کنند.
به هر حال باید بدانید که مساله اهدای خون، نعمت بزرگی در کشور محسوب می‌شود چرا که در کشورهای خارج در مورد تامین خون با مشکلات بسیاری مواجه هستند.
کشورهای غربی دارای جمعیت پیر بوده که قادر به اهدای خون نیستند. در حالی که جمعیت ما، جوان است و اهداکننده زیاد و مصزف‌کننده کمی دارد.
از طرفی هم، اعتقاد مذهبی مردم باعث شده در مواجهه با کمترین احساس نیاز به خون، همکاری آنها افزایش یابد و در نتیجه مشکل کمبود خون در ایران به سرعت برطرف می‌شود.
آیا پیش آمده است خون اهدایی زیادی ذخیره شود و بر اثر مصرف نشدن بخشی از آن فاسد و دور ریخته شود؟
خوشبختانه در تهران که محدوده مسوولیتم است تنظیم ذخیره خونی به گونه‌ای است که مراجعه مردم متناسب با امکانات است.
در‌حال‌حاضر به‌رغم اینکه بزرگ‌ترین ذخیره خونی را در طول تاریخ داریم ذخیره آن سخت‌تر می‌شود اما با این حال، هیچ واحد خونی با این مشکل مواجه نشده و ضایعات خونی نداشته‌ایم.
ضایعات خونی مربوط به بیمارستان است. گاهی اوقات تقاضای بیمارستان‌ها واقعی نیست یا به هر دلیل، مصرف آنها کمتر است و ممکن است بخشی از خون‌های دریافتی، مصرف نشده و به اداره انتقال خون برگردد که ما خونی هم که از بیمارستان ارجاع داده می‌شود مصرف نمی‌کنیم چراکه نمی‌دانیم در بیمارستان، زنجیره سرد رعایت شده است یا نه، در واقع از صحت سلامت آن اطمینان نداریم و صلاح نمی‌دانیم آن را مورد استفاده قرار دهیم.
آیا تامین خون در کشور تنها از طریق اهدای خون صورت می‌گیرد یا اینکه قضیه فروش خون هم وجود دارد؟
تامین خون در کشور صد درصد اهدایی است و کوچکترین تشویق مالی را جایز نمی‌دانیم و معتقدیم اهداکننده باید صد درصد با انگیزه‌های الهی و انسانی بیاید و خون دهد.
دلیلش هم این است که چنانچه در این امر بهره‌ مالی وجود داشته باشد ممکن است افرادی که رفتارهای پرخطر همچون اعتیاد، بیماری‌ها و غیره دارند با انگیزه‌های مالی مراجعه کنند و در مصاحبه‌ای که انجام می‌شود، اطلاعات واقعی به پزشک مربوط ندهند. بنابراین، اعتقاد داریم اهدای خون باید کاملا داوطلبانه و بدون هیچ گونه انگیزه مالی باشد.
آقای دکتر! آیا صادرات خون هم دارید؟
از آن جا که هنوز پالایشگاه تبدیل خون به داروهای هموفیلی راه‌اندازی نشده است، صادرات خون در کشور وجود ندارد. پلاسمایی که تهیه می‌کنیم به کشور آلمان فرستاده می‌شود و به داروهای خونی مختص بیماران هموفیلی تبدیل می‌شود و دوباره به کشور برمی‌گردد و همین مساله هم یک نوع صرفه‌جویی ارزی برای کشور است.
پالایشگاه‌های انتقال خون در حال حاضر با چه مشکلاتی مواجه است؟
مشکل اصلی پایگاه‌های انتقال خون، چارت تشکیلاتی آنها است. چراکه برای رعایت استانداردهای جهانی ناگزیر از وجود تعداد پرسنل مشخص است. به عنوان مثال، اداره کل انتقال خون استان تهران در مقایسه با کشورهای پیشرفته که دارد، باید بیش از هزار پرسنل در آن فعالیت کنند.
در حالی که چارت تشکیلاتی ما 303 نفر است و با توجه به نیروهای قراردادی، 570 نفر پرسنل داریم که این مجموعه پرسنل به دو صورت خود را نشان داده است: از یک سو، متحمل شدن فشار بسیار زیاد پرسنل تا جایی که مجبورند بیش از حد توان کار کنند و از سوی دیگر، این که هیچ امکانی از نظر رفاهی، برای جبران فعالیت‌های بالای همکاران نداریم احساس می‌کنیم به پرسنل انتقال خون ظلم می‌شود.
بودجه‌ای هم که استان در اختیار ما می‌گذارد بر اساس تعداد پرسنل است و در شرایط پیش‌بینی نشده که تعداد پرسنل اضافه می‌شود مجبوریم حقوق این پرسنل اضافی را از محل مواد مصرفی که هزینه بسیار بالایی دارد، بپردازیم.
این مساله موجب شده همیشه با بحران کمبود بودجه مواجه شویم و همین مساله، امکان توسعه را نیز از ما گرفته است.
توسعه از نظر راه‌اندازی خدمات جدید برای ما فراهم نیست. چرا که برخی خدمات انتقال خون در دنیا وجود دارد که متاسفانه ما به‌رغم داشتن توان علمی و فنی، به دلیل کمبود بودجه نمی‌توانیم به مردم عرضه کنیم و از طرفی دیگر، نبود امکان توسعه پایگاه‌های انتقال جدید انتقال خون در کشور است.
به عنوان مثال، در تهران پیش‌بینی ما این است که حداقل 20 واحد انتقال خون وجود داشته باشد همچنین در شهرستان‌های استان نیز وجود داشته باشد در حالی که در بسیاری از شهرستان‌ها این امکانات وجود ندارد.
به عنوان مثال در شهرستان‌های شهریار، اسلام‌شهر یا رباط‌کریم که در مجموع دو میلیون نفر جمعیت دارند تنها یک واحد انتقال خون مستقر است.
به هر حال، با تاسیس یک واحد انتقال خون باید پرسنل، بودجه، بحث تدارکات و حمل‌ونقل صورت گیرد.
در واقع، مشکلات ما این است که با توجه به نیاز استان تهران، پیش‌بینی دقیق پرسنلی و بودجه‌ای استان از قدیم صورت نگرفته است.
طی یکی دو سال اخیر، از نظر عمرانی توجه بیشتری شده و واقعا تحول ایجاد شده به طوری که چند پایگاه جدید خریداری شده است.
با این حال، کاری که می‌بایست طی ۲۰ سال انجام شود با یک سال و دو سال امکان ندارد و در واقع، نیازمند حمایت بیشتر مسوولان است تا بتوانیم این عقب‌ماندگی را جبران کنیم.
آقای جمالی! به کمبود امکانات اشاره کردید لطفا توضیحاتی بفرمایید؟
برخی از خدمات جدید وجود دارد که به دلیل کمبود بودجه ارائه نمی‌شود. به عنوان مثال، تست PCR، تستی است که دقت را برای سلامت خون بسیار بالا می‌برد و در مواقعی که فرد اهداکننده عارضه دارد و آزمایش‌ها قادر به تشخیص نیست این قسمت کمک بسیاری می‌کند که البته دایر کردن چنین واحدی به‌رغم وجود امکانات علمی و فنی اما به دلیل هزینه‌های میلیاردی امکان‌پذیر نیست.
از موارد دیگر، پلاکت‌فرز است که با دستگاه پلاکت تولید می‌شود. ارزش درمانی این پلاکت 5 الی 6 برابر پلاکت معمولی است اما به دلیل هزینه زیاد آن (300 تا 400هزار تومان) نمی‌توانیم این نوع پلاکت را در اختیار مردم قرار دهیم.
به هر حال برای اینکه بتوانیم خدمات لازم را ارائه کنیم و شانه به شانه کشورهای توسعه‌یافته پیش رویم، این شبکه نیازمند توجه بیشتر به لحاظ بودجه‌ای است.
درباره بهره‌وری خون توضیح دهید؟
در حال حاضر یک واحد خون یا فرآورده در دنیا به پول ایران بیش از ۲۰۰ تا ۴۵۰هزار تومان قیمت دارد. اما در تهران، زمانی که میزان بودجه را در تعداد خون گرفته شده در سال تقسیم می‌کنیم هر کیسه ۱۱ الی ۱۲هزار تومان برای ما هزینه دارد و میانگین کشوری آن ۱۴هزار و ۵۰۰ تومان است و این نشان می‌دهد که بهره‌وری در ادارات انتقال خون بسیار بالا است.
حال اگر هزینه‌هایی که ستاد انتقال خون و سازمان مرکزی متحمل می‌شود شاید دو برابر است.
با این همه با ۱۰درصد قیمت جهانی به تهیه فرآورده‌های خونی می‌پردازیم که البته این امر تا حدود زیادی مدیون تلاش‌های مضاعف پرسنل است که موجب شده هزینه‌ها کاهش یابد.
به طوری که در مقایسه با قیمت تمام شده کمتر اداراتی هستند که به این اندازه از بهره‌وری رسیده باشند.
از نظر شما وضعیت کشورهای دیگر به لحاظ تامین خون چگونه است؟
کشورهای دیگر به طور عمده دچار مشکل تامین خونی هستند. آمریکا در مواجهه با سرمای اخیر تنها 3 روز ذخیره خونی داشت. فرانسه هم همین طور. کشورهای خاورمیانه دچار کمبود شدید و بحرانی هستند و ناچار به خرید خون هستند و در واقع با پرداخت پول به اهدا کنندگان کمبود خون خود را جبران می‌کنند و این شیوه تامین خون نیز به طور قطع سلامت خون را به خطر می‌اندازد.
کشوری همچون آلبانی از ۷۵هزار واحد نیاز خونی تنها ۵هزار آن را داوطلبان اهدای خون تامین می‌کنند.
این کشور در دوره‌ای خون مورد نیاز را از خارج وارد کرد که آلوده به «اچ‌آی‌وی» بوده و مصرف‌کنندگان نیز به آن مبتلا شدند.
ما در خاورمیانه حرف اول را می‌زنیم و ممکن است از نظر امکانات فنی و بودجه‌ای کمبود داشته باشیم اما در کل، در جهان جزو بهترین شبکه‌های انتقال خون هستیم.
آیا بودجه‌ای که برای تامین انتقال خون دریافت و خون مورد نیاز بیمارستان‌ها را تامین می‌کنید هزینه‌ها از جایی برگشت داده می‌شود یا این که تنها به بودجه دولت وابسته‌ایم؟
متاسفانه خون و فرآورده‌های خونی به طور رایگان در اختیار بیمارستان‌های دولتی و خصوصی قرار داده می‌شود که در این میان برگشت پولی صورت نمی‌گیرد.
با توجه به این که هزینه‌های تمام شده یک واحد خونی در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار پایین است که همین امر باعث شده دچار مشکلاتی
شویم.
البته از سال گذشته اجازه برگشت درآمدها به اداره داده شده است اما شورای عالی سیاست‌گذاری صلاح ندیده است که بابت خون و فرآورده از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی پولی دریافت شود.
نیاز روزانه خون در کشور چقدر است؟
حدود یک‌میلیون و 600 (تا 700)هزار خون موردنیاز کشور است و این مقدار خونی است که شبکه انتقال خون تهیه می‌کند و جوابگوی کشور است.
ولی واقعیت این است که بهتر است دو برابر این فرآورده‌های خونی را تامین کنیم چرا که این پیش‌بینی وجود دارد که مصرف خون در کشور به دلیل افزایش تدریجی میانگین سنی جمعیت بالا رود و مصرف‌کننده خون و فرآورده افزایش می‌یابد.
از این رو باید به فکر افزایش امکانات باشیم و نیز در امر فرهنگ‌سازی فعالیت‌های بیشتری انجام دهیم. مساله دیگر این است که مشارکت خانم‌ها در امر اهدای خون پایین است. به طوری که تنها 8درصد اهداکنندگان را خانم‌ها تشکیل می‌دهند در حالی که در اغلب کشورها، 40 تا 50درصد اهداکنندگان خانم‌ها هستند و این امر نیازمند افزایش مشارکت آنها است.
روند مراجعه افراد برای اهدای خون چگونه است و چند درصد آنها ثابت و مستمر هستند؟
حدود 35 تا 40درصد اهداکنندگان مستمر هستند به این معنا که حدود 2 بار و بیشتر در طول سال به واحدهای انتقال خون مراجعه می‌کنند. دیگر اهداکنندگان به صورت تصادفی سالی یک بار یا دو سال یک بار و غیره به پایگاه‌ها مراجعه کرده و خون اهدا می‌کنند.
به طور مثال در تهران حدود ۲۵۰هزار نفر (اعم از مستمر و غیرمستمر) در سال برای اهدای خون مراجعه می‌کنند در حالی که جمعیت افرادی که می‌توانند خون اهدا کنند میلیون‌ها نفر است در حالی که افراد اهداکننده حدود ۵درصد جمعیت تهران را تشکیل می‌دهند. با این حال، کمبودها را جبران کرده‌ایم و همچون دیگر کشورها، قرار نیست همه در این امر شرکت کنند اما اگر بتوانیم فرهنگ‌سازی کنیم و ذخایر را به دو برابر برسانیم، در برابر تعطیلات، سرما و غیره بحران نخواهیم داشت.
مساله دیگر این است که با توجه به محدود بودن زمان استفاده از پلاکت (3 تا 5روز) و نیازمند بودن تهران به پلاکت زیاد اگر مردم به هر دلیلی به پایگاه‌ها مراجعه نکنند این خطر که نتوانیم به حد کافی به بیمارستان‌ها پلاکت برسانیم بسیار زیاد است. گاهی اوقات که چند روز با تعطیلات مواجه می‌شویم این دغدغه خاطر ایجاد می‌شود. گرچه تا الان کمبودی ایجاد نشده است اما به هر حال این نگرانی را داریم و مردم این مساله را در نظر داشته باشند.
اینکه می‌گویید تامین خون باید از طریق اهدا صورت گیرد و مساله فروش خون بنا به دلایلی همچون انگیزه‌های درآمدزایی از طریق فروش خون و ارائه اطلاعات غلط و در نتیجه امکان بروز خدشه در سلامت خون منتفی است آیا نمی‌توان با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و آزمایش‌های دقیق، مساله فروش خون را به جریان انداخت و آن را به خارج صادر کرد؟
خیر. این مساله خلاف مسلم استانداردهای جهانی است اما این بحث که بحران‌هایی همچون جنگ و زلزله پیش آید و سیاست‌های دولت اقتضا کند که خون را به کشورهای دیگر اهدا کنیم و نه بفروشیم وجود دارد. بنابراین فروش خون منتفی است گرچه در برخی کشورها خون خرید و فروش می‌شود.
Y.Bahmanabadi@Gmail.com