سارا طالبیان

چهار سال و چند روز از زلزله ویرانگر بم می‌گذرد. در این روزها، بسیاری از ما به بم سفر کرده‌ایم، به چادرها، اردوگاه‌ها و محله‌های محنت‌زده رفته‌ایم. کودکان بم را در آغوش کشیده‌ایم و غرق در نگرانی‌ها و دل‌مشغولی‌هایمان برگشته‌ایم. گفته‌ایم و شنیده‌ایم از کارهایی که گفتند می‌شود و نشد، اما بسیارند کسانی که فارغ از هیاهوی می‌شود‌ها، خشت‌های فرهنگ را در شهر فرو‌ریخته بنا نهادند و از این میان به تنها به گزارشی از فعالیت‌های دست‌اندر‌کاران آموزش «نمایش خلاق» که به همت «یدا... آقاعباسی» از سال ۱۳۸۲ تا امروز ادامه دارد بسنده می‌کنم. «یدا... آقاعباسی» که عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان، پژوهشگر، مترجم، نویسنده و کارگردان و بازیگر تئاتر معرفی می‌شود‌.

ساختن بر روی ویرانه‌ها

پس از زلزله سال ۱۳۸۲ به پیشنهاد انجمن دوستداران کودک‌، یدا... آقاعباسی در یک دوره کلاس‌های سه ماهه اصول و مبانی نظری و عملی نمایش خلاق را به عده‌ای از مربیان مهدهای کودک و هنرمندان تئاتر بم آموزش داد و تعدادی از کودکان و نوجوانان مقیم بم هم در کلاس‌های این نمایش شرکت کردند. محل تشکیل این کلاس‌ها چادر بزرگی بود که اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی برپا کرده بود.

او در‌این‌باره می‌گوید: «هنگامی که نخستین بار پس از زلزله به بم رفتم تا با مربیان مهدکودک‌ها و سایر داوطلبان نمایش خلاق کار کنم، هرگز گمان نمی‌بردم که پس از گذشت چهار پنج سال آن فعالیت محدود دامنه‌ای اینچنین گسترده به خود بگیرد. ابتدا قصدم این بود که کار ناچیزی که از دستم برمی‌آمد و در حد وسعم برای شهری بکنم که زلزله آن را ویران کرده بود.»

در آن شرایط حجم کار بسیار محدود بود و به‌‌رغم علاقه بچه‌ها و مربیان‌، چند ماه بیشتر به طول نیانجامید، اما ویژگی‌های مهم این نوع نمایش باعث شد تا بچه‌ها و مربیانی که در کلاس‌ها شرکت کرده بودند به راهی برای تداوم برگزاری کلاس‌ها فکر کنند.

خوشبختانه دو سال بعد با همکاری استاد دکتر پرویز ممنون که از اتریش به کرمان آمده بود و با همکاری گروه بزرگ‌تری از هنرمندان و دست‌اندرکاران تئاتر کرمان فصل دیگری در داستان نمایش خلاق و بم گشوده شد. حاصل این دو مرحله از کارتجربه‌هایی بود که یدا... آقا عباسی در نوشتن کتاب نمایش خلاق از آنها بهره برده است. این کتاب در سال ۱۳۸۵ توسط انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان و نشر قطره تهران به طور مشترک به چاپ رسید و پایه‌ای برای فعالیت‌های بعدی این گروه شد. فصل سوم کار نمایش خلاق و بم طرح تواناسازی شهروندان در مرکز اجتماعات محلی بود که با همکاری یونیسف و دانشگاه شهید باهنر کرمان (معاونت پژوهشی) و توسط دکتر سیامک زندرضوی (مجری طرح) به سرانجام رسید.

در مرحله سوم از میان حدود ۶۰ نفر شرکت‌کننده در کارگاه‌های مرحله دوم تعدادی برای کار با دانش‌آموزان انتخاب شدند.

نمایش خلاق‌، تمرین زندگی

هرچند خلاقیت جزو جدا نشدنی هر هنری و از جمله هنر نمایش است‌، با این حال به نوعی از نمایش فرآیند محور که به سود دست‌اندر‌کاران کار می‌شود و ربطی به اجرا برای تماشاگران ندارد، اصطلاحا نمایش خلاق می‌گویند. این نمایش شیوه‌ای برای آموزش و یادگیری بر مبنای گرایش جهانی به بازی نمایشی است که در هر انسانی یافت می‌شود‌.

این نوع نمایش ترکیبی از تئاتر و تعلیم و تربیت است که در جریان کار توانایی‌های بالقوه انسان را به فعل در می‌آورد. «بوسگان» هنجار کلاس نمایش خلاق را‌، «بیایید وانمود کنیم» می‌داند و این به آن معنا است که در جریان این نمایش‌، افراد خود موقعیت‌ها را خلق می‌کنند‌، خود را به دست تجربه‌ها می‌سپارند و راه رو دررو شدن با آنها را می‌آموزند‌، زندگی را در محیطی امن تمرین می‌کنند و به طور فی‌البداهه به آن عکس‌العمل نشان می‌دهند.

معمولا این نوع نمایش با بچه‌هایی که در سنین رشد هستند‌، یعنی سنین ۹-۴ سال‌، کار می‌شود و در آن از منابع متنوعی مثل داستان‌ها و افسانه‌های قومی‌، شعر‌های ساده و قابل فهم برای بچه‌ها‌، کتاب‌های مورد علاقه کودکان‌، منابع درسی و انواع بازی‌های محلی و رقص‌های موضوع‌دار و حتی نوارهای موسیقی و فیلم‌های سینمایی و... می‌توان استفاده کرد و از آنجا که در این نوع نمایش‌، فشار اجرا در کار نیست، بچه‌ها در مراحل رشد از آن تجربه کسب می‌کنند.

در یک کلام در عصر تنهایی انسان‌، نمایش خلاق می‌خواهد و می‌تواند زیبایی باهم بودن به دور از دغدغه شرمساری شکست و عذاب تظاهر به دیگری بودن را به انسان هدیه کند‌. در دنیای امروز که بازیگران صحنه جهانی‌، مردم جهان را تماشاگر می‌خواهند‌، نمایش خلاق می‌کوشد تا با احیای مشارکت بازیگران در ساختن جهان‌، این نقش را به همه انسان‌ها باز گرداند. آرمان محققی که اگر نه همه ایدئولوژی‌ها‌، بیشتر آنها از دسترسی و حتی اندیشیدن به آن ناتوانند. این هدیه‌ای است که تنها خداوند‌، در هیات هنر خلاق می‌تواند به آدمی هدیه دهد. همان آدمی که خود نخستین قصه‌گو و بازیگر عرصه حیات است‌. انسان هنرمند‌، انسانی که خود خدای جهان خودساخته خویش است.

برخلاف سایر درس‌ها، درس نمایش خلاق امتحان و رتبه‌بندی ندارد. به همه فرصت ابراز وجود می‌دهد. درست و غلط در آن مطرح نیست‌. فعالیتی جاری، نمادین و برانگیزاننده است که در زمان حال روی می‌دهد و بداهه‌سازی در این نوع نمایش اهمیت خاصی دارد.

در نمایش خلاق فرآیند کار نتیجه و محصول کار است‌. در واقع محصولی وجود ندارد‌. طبق قرارداد در این نمایش هیچ شخص بازی‌، تمرین برای اجرا‌، متن‌، حفظ کردن نقش‌، وسیله صحنه‌، لباس‌، صحنه‌آرایی و گریمی وجود ندارد‌. هر چند از بعضی از این عناصر هم می‌توان استفاده کرد‌، اما چنان که پیدا است عمده نیستند‌. هدف نمایش خلاق تعلیم و تربیت همراه با سرگرمی و مشارکت است‌.

قصد نمایش خلاق تربیت بازیگر برای تئاترهای حرفه‌ای نیست، بلکه می‌خواهد توانایی‌های بازیگری افراد را به خود آنها نشان دهد‌، این توانایی‌ها را تقویت کند تا آنها بتوانند روی پای خودشان بایستند و مسایل مربوط به خودشان را نخست درک و سپس در حل آنها مشارکت کنند. درک مسایل یعنی دیدن و شنیدن آنها‌. خود دیدن و شنیدن مهارت‌هایی هستند که نیاز به آموختن و پرورش دارند.

اگر در تئاتر تماشاگر از طریق هم ذات‌پنداری و در پر‌فورمانس با شرکت از جایگاه تماشاگر در بازی حضور دارد، در نمایش خلاق واسطه‌ای وجود ندارد و همه به طور مستقیم مشارکت دارند. بر این اساس، همدلی فرصتی برای درک احساسات دیگران و تجربه عواطف و موقعیت‌های مشابه است. در نمایش خلاق مهم نیست که آدم‌ها چه قدر جدا می‌اندیشند، این نوع نمایش آنها را وا می‌دارد که با درک مشترکی از آنچه که می‌سازند، توافق داشته باشند. در این نمایش آدم‌ها اندیشه‌، احساس و اعمالشان را برای یکدیگر اظهار می‌کنند. معمولا در جامعه افراد، حتی دوستانی که برای هم درد دل می‌کنند، حرف یکدیگر را به تمامی نمی‌شنوند‌. هر‌کس منتظر است حرف دیگری تمام شود تا حرف خودش را بزند. در تمام مدتی که دیگری حرف می‌زند‌، او به جای گوش دادن حرف خودش را آماده می‌کند. بخشی از مشکلات جامعه ناشی از همین نشنیدن‌ها است. اما در نمایش خلاق فرد باید بشنود و‌گرنه نمی‌داند چه اتفاقی می‌افتد و سر رشته را از دست می‌دهد. این امر دقت در ارتباط را تقویت می‌کند و ارتباط منجر به همدلی می‌گردد.