انحصارشکنی با اشاعه اطلاعات
بازار مردمى‌ترین مفهوم اقتصادى است. مدرک آن هم پولى است که در جیب هر‌کسى پیدا می‌شود. پول که عمومی‌ترین پدیده اقتصاد است، چیزى نیست جز مجوز ورود به بازار.
محمد طاهری
بازار مردمى‌ترین مفهوم اقتصادى است. مدرک آن هم پولى است که در جیب هر‌کسى پیدا می‌شود. پول که عمومی‌ترین پدیده اقتصاد است، چیزى نیست جز مجوز ورود به بازار. علم اقتصاد هم با اتکا به بازارهاى خرد این امکان را یافته تا به تعداد انسان‌هاى روى زمین خود را بسط دهد. اصطلاح بازار در اقتصاد، مفهومی‌فاقد زمان و مکان است و تنها به واسطه تلاقى دو انسان خریدار و فروشنده عینیت می‌یابد. بر پایه چنین تعریفى است که در ادبیات نو اقتصادى (از نوشته‌هاى دیوید دى فریدمن در ۲۵سال پیش تاکنون) سیطره حضور بازار و اتکا به مکانیسم عملى آن خارج از ابعاد کالاها و خدمات تولیدى در تبادل عواطف و احساسات انسانى نیز ایفاى تحلیل می‌کند. اقتصاد عشق و ازدواج، اقتصاد بچه دار شدن، اقتصاد دوستى و شاخه‌هایى از این دست در قالب تحلیل‌هاى اقتصاد خرد به توسعه مفهوم و سازوکار عینى بازار منجر شده است.
مکانیسم بازار مدرن
مکانیسم عرضه و تقاضا یا خرید و فروش، مبادلات بازارى را شکل می‌دهد. برخورد هر خرید و فروشى، نمودار یک بازار است. ایده‌آل‌ترین بازار در ادبیات اقتصاد خرد، بازارى است که بدان اصطلاح رقابت کامل اطلاق می‌شود.
بازار رقابت کامل به دلیل رویارویى تعداد بى‌شمارى از خریداران و فروشندگان یک نوع کالا یا خدمت و گردش شفاف اطلاعات در آن، این امکان را ایجاد می‌کند، تا خریدار و فروشنده به بهینه‌ترین قیمت که با رضایت کامل طرفین توام است با هم به مبادله بپردازند و به اصطلاح رفاه‌اجتماعى را حداکثر کنند.
اتوپیاى علم اقتصاد شکل گیرى چنین بازارى در مبادله تمامی‌کالاها و خدمات تولیدى است.
نقصان بازار سنتى
بازار در ایران به چندین دلیل با چنین ساختارى فاصله دارد. با وجود شکل‌گیرى بازارهاى متمرکز و مدرن اما همچنان بخش عرضه بازارهاى خرد ایران دچار انحصار یک و چند جانبه است. هر کالا و خدماتى در بازارهاى خرد ایران تنها از سوى انگشت شمار بازاریان متنفذ عرضه می‌شود یا اساسا همانند کالایى چون خودرو داراى تولید‌کنندگان معدودى است. انقطاع عرضه کارخانه‌اى، در اختیار داشتن انحصار تجارت خارجى و ایجاد یک شبکه انحصارى عرضه دلال مسلک از سوى بازاریان همچنان مانع از شکل‌گیرى عرضه رقابتى و واقعى شدن قیمت‌ها است. شبکه تو در توى عرضه و تعدد حلقه‌هاى واسطه در پى انحصار کلان در عرضه هزینه مبادله را در بازار ایران افزایش داده است. گذشته از این، گردش اطلاعات میان خریدار و فروشنده در بازار ایران بسیار کند و نارسا است. به این دلیل است که خریدار ایرانى براى خرید هر کالایى ناچار از پرسش قیمت از چندین فروشنده است و این ساده‌ترین تعریف هزینه زاید مبادله بازارى است.
اختفاى اطلاعات از سوى بازار و نقص تبلیغات و اطلاع‌رسانى در افشاى اطلاعات بازار سبب شده تا همچنان هزینه مبادله بازارى در ایران بالا باشد. به همین دلیل است که اعتماد خریداران از فروشندگان سلب شده است. شکست انحصار چند‌جانبه عرضه در بازار ایران به واسطه حکمفرمایى اعتمادسالارى در مبادلات کلان بازار تقریبا غیرممکن می‌نماید. بازاریان قدیمی‌و پرسابقه هنوز مبادلات خود را براساس اعتماد و اعتبار انجام می‌دهند و مکانیسم بازار نقش چندانى در این معاملات ندارد. تازه وارد‌ها با هر سرمایه و پشت کارى به طور عمیق تا سال‌ها در لایه‌هاى زیرین عرضه و دادوستدهاى خرد بازار ایران باقى می‌مانند؛ بنابراین بازار ایران به‌رغم پدیدارى ظواهر مدرن در آن به دلیل حفظ ساخت و عقبه انحصارى آن همچنان سنتى است.
تطور راسته بازارهاى ایرانى
با این حال بازار در مفهوم عامه به همان راسته بازارهایى اطلاق می‌شود که در ایران سابقه هزار و پانصد ساله دارد، هرچند که بازارهاى سنتى و مدرن فعلى بیشتر به مراکزى براى عرضه عمده و خرده‌فروش کالاها بدل شده‌اند، اما سابقه تاریخى بازارهاى سنتى حاکى از پشتوانه‌هاى تولیدى راسته بازار‌ها براى اقتصاد ملى است. در پس حجره‌هایى که اینک تنها به یک میز و تلفن مزین است، در کمتر از یکصدسال پیش در بخش تولید کشور فعال بوده است. طى دوره ما قبل تولید صنعتى و کارخانه‌اى در ایران که گویاى دوره تاریخى پیش از قاجاریه است، بازار علاوه بر انحصار تجارت داخلى و خارجى، انحصار تولید را در گستره‌اى شبکه‌اى در پس حلقه نهایى عرضه که همین حجره موجود بازار تهران است، فعال بوده است. توسعه تولید صنعتى- کارخانه‌اى که حاصل دوره توسعه سرمایه‌دارى دولتى در ایران و نیز گسترش روز افزون تجارت خارجى با اولویت واردات سبب شد تا بازارهاى سنتى کشور با حفظ انحصار تجارت داخلى و خارجى براساس یک تطور ناخواسته، اما هدایت شده تاریخى همچنان روند تحرک بازار کالا و خدمات را در اختیار داشته باشد.ناخواسته از این بعد که گهگاه همچون دوره اجراى مدل نوسازى اقتصادى در دوره پهلوى یا شکست انحصار بازار در تجارت خارجى با اعطاى امتیازاتى چون انحصار تجارت تنباکو به انگلیسى‌ها در عصر قاجار بازار بارها اسیر شوک ساختارى شده است. هدایت شده از این جهت که در واکنش به چنین شوک‌هایى (که گاه خود نیز تحت فشار حرکت‌هاى لائیک دربار بوده) حتى به صدور حکمی‌چون تحریم استعمال تنباکو منجر شده است.
اصیل‌ترین گروه اجتماعى
بازار در ایران شکل‌دهنده اصیل‌ترین گروه اجتماعى بوده است. هر چند تشکل‌مندى بازاریان از هیات‌هاى عزادارى ماه محرم آغاز شده، اما اینک بازار صاحب هر‌گونه بنیان اجتماعى روزآمد از حزب سیاسى گرفته تا مدرسه، دانشگاه و حتى حوزه علمیه است. اینک بازار براى حفظ بقا در شرایط مدرن اجتماعى اهتمام ویژه‌اى نیز به آموزش نیروهاى کارشناس دارد. بازاریان به خصوص در یک قرن گذشته به واسطه سیاسى شدنشان موفق‌ترین گروه اجتماعى در بسیج انقلابى نیروهایشان بوده‌اند.
فرهنگ دلالى
سلطه عملکرد بازرگانى بر بازار و افت محسوس گرایش‌هاى تولیدى در زیر سیستم فرهنگى جامعه نیز سبب گسترش آموزه‌هاى فرهنگ دلالى در جامعه ایرانى شده است. به‌زعم بسیارى از کارشناسان علوم‌اجتماعى، معضلاتى چون ریاکارى، هرهرى مذهبى و کاهش تاثیر آموزه‌هاى اخلاقى برکنش‌هاى اجتماعى ریشه در توسعه روزافزون فرهنگ دلالى دارد.
تراوش دموکراسى
سیستم معاملات بازار ایران به واسطه عدم شکل‌گیرى پروسه رقابت کامل که متضمن شفافیت کامل اطلاعات در مبادلات بازارى است، سبب شده تا اصل چانه‌زنى به رکن اساسى تمامی‌معاملات بازار بدل شود، اما به دلیل آن که بازاریان اعتقادى به این رکن ندارند، و وادار کردن خریداران به انعطاف تنها اصلى است که از سوى بازار براى معاملات پیگیرى می‌شود. عمده امتیاز خواهى‌هاى اقتصادى بازار از مردم و دولت، حاوى این پیام است که حق با بازار است.گویا متقاضیان بازار و خریداران همچنان باید در برابر خواست‌هاى بازار منعطف باشند. برپایه این نگرش حتى با وجود پدیدارى ظواهر مدرن در بازار و حتى تشکل‌هاى سیاسى و اجتماعى آن تراوش دموکراسى از بازار غیرممکن می‌نماید.
اقتصاد، طلسم شده
بازار سنتى اقتصاد کلان ایران را طلسم کرده است. بازارهاى انحصارى خرد از یکسو و حیطه نفوذ گسترده بازاریان در ساخت اقتصادى- سیاسى ایران از سوی دیگر یکى از عمده ترین دلایل عدم توفیق الگوهاى رقابتى و آزادى گرا در اقتصاد ایران بوده است. گذشته از زیر‌سیستم اقتصادى، سیاست، اجتماع و فرهنگ ایرانى همچنان عمده‌ترین تاثیر‌پذیرى را از الگوهاى سنتى بازار و بازاریان دارد. بدین لحاظ، برخلاف ایده‌هایى که در باب نوسازى ساختار فیزیک بازار یا راه‌اندازى بازارهاى متمرکز مدرن براى شکست انحصار همه‌جانبه بازار تجویز می‌شود، شفاف‌سازى اطلاعات بازارهاى خرد، کاراترین ابزار براى افزایش رفاه خریداران خرد و شکست انحصار بازار سنتى است.
ارسال نظر